شما در حال خواندن منظور از طرح ریزی واحدهای صنعتی چیست؟ از دوره‌ی طرحریزی هستید.
از شما دعوت می‌کنیم که قبل از بررسی مفهوم طرح ریزی واحدهای صنعتی، فرض کنید که قصد راه‌اندازی یک واحد تولیدی را دارید و به سؤالات زیر پاسخ دهید:
کارخانه را کجا مستقر می‌کنید؟ استان تهران؟ اصفهان؟ خراسان؟ کدام شهرک صنعتی؟ چه معیاری برای انتخابتان دارید؟
زمینی که تهیه می‌کنید چند متراژی دارد؟
چند ساختمان و سوله باید احداث کنید؟
هر کدام از ساختمان‌ها و سوله‌ها چه ابعادی دارند؟
کارخانه شامل چه بخش‌های تولیدی و اداری و خدماتی و … خواهد بود؟ فضای مورد نیازشان را چگونه تشخیص دهیم؟ هر بخش در کدام سوله یا ساختمان‌ها قرار می‌گیرد؟
ترتیب قرارگیری سوله‌ها و ساختمان‌ها و پارکینگ‌ها و آب‌نما و فضای سبز و … در محوطه‌ی کارخانه چگونه است؟
موقعیت انبارها و سالن‌های مونتاژ و بخش‌های دریافت و ارسال و … را چگونه تعیین می‌کنید؟
از چه ماشین‌آلاتی استفاده می‌کنید و به چه ترتیبی کنار هم قرار می‌گیرند؟
مواد چگونه بین ماشین‌آلات و بخش‌های مختلف منتقل می‌شوند؟
اگر قصد احداث یک واحد تولیدی را داشته باشید، چنین سؤالاتی به همراه ده‌ها سؤال مشابه به ذهن‌تان خطور می‌کند که در مباحث طرح ریزی ویکی تولید به آن‌ها پاسخ می‌دهیم با این حال بعضی از این موارد ارتباط چندانی با طرحریزی ندارند و طراحی به حساب میایند.
در این درس تلاش می‌کنیم تا مفهوم طرحریزی و قلمرو آن را درک کنید و به این ترتیب جایگاهش در شکل‌گیری یک واحد تولیدی را یاد می‌گیرید و متوجه می‌شوید که چه انتظاراتی از آن داشته باشید.
مفهوم واقعی طرح ریزی واحدهای صنعتی چیست؟
به نظرتان معنای طرح ریزی چیست؟ برنامه‌ریزی کردن؟ طراحی؟ نقشه کشیدن؟ رسم کردن؟
با این‌که ویکی‌تولید در قید و بند تعاریف نیست اما در این مورد خاص اصرار داریم که تعاریف را کاملاً یاد بگیرید، چون موضوعات مربوط به احداث واحد تولیدی به حدی گسترده هستند که اگر مسیر و محدوده و انتظارات مشخصی نداشته باشید در دریای اطلاعات غرق می‌شوید و به نتیجه نمی‌رسید.
برای درک مفهوم طرح ریزی مجبوریم کلیدواژه‌های انگلیسی را بررسی کنیم، چون برای بسیاری از واژگان آن معادل فارسی مناسبی وجود ندارد و ما را گمراه می‌کنند.
در ادامه برای درک معنای واقعی طرحریزی اقدامات زبر را انجام می‌دهیم:
۱- ابتدا تعدادی از منابع معتبر طرحریزی را فهرست می‌کنیم که عناوین متفاوتی دارند، اما اگر آن‌ها را به فارسی ترجمه کنیم ( بعضی از آن‌ها ترجمه شده است) برای همه‌ی آن‌ها می‌توانیم از عنوان طرحریزی واحدهای صنعتی استفاده کنیم.
۲- کلماتی که در عنوان این کتاب‌ها وجود دارد را مقایسه و بررسی می‌کنیم؛ این کلمات را می‌توانیم کلیدواژه‌های طرحریزی بدانیم و اهمیت بسیار زیادی دارند.
۳- با توجه به کلیدواژه‌ها بررسی می‌کنیم که اصطلاح طرح ریزی واحدهای صنعتی از کجا آمده است و با چه عناوینی هم‌معناست.
در ادامه فهرستی از چند کتاب معتبر حوزه‌ی طرحریزی را مشاهده می‌کنید؛ در صورت تمایل با کلیک روی عنوان کتاب‌ها می‌توانید توضیحات کامل‌تر آن‌ها را در سایت آمازون بخوانید:
1. کتاب Plant Layout and Materials Handling از James Apple
2. کتاب Systematic Layout Planning از Richard Muther
3. کتاب Manufacturing Facilities Design and material handling از Mathew P.Stephens و Fred Meyer
4. کتاب Plant Layout and Materials Handling از A.W. Pemberton
5. کتاب Facilities Planning از James Tompkins
در این کتاب‌ها موضوعات تقریباً مشابهی مطرح می‌شود، مثلاً وابستگی و نزدیکی بخش‌ها در هر سه کتاب موتر و اپل و استفن به شیوه‌ی مشابهی آموزش داده می‌شود یا جریان مواد در همه‌ی آن‌ها نقش کلیدی دارد و بسیاری از کتاب‌هایی که با عنوان طرحریزی می‌شناسیم مبتنی بر همین منابع هستند، لذا با بررسی عناوین این کتاب‌ها و کلیدواژه‌هایی که استفاده کرده‌اند می‌توانیم منظور از “طرحریزی واحدهای صنعتی” را دقیق‌تر بفهمیم.
در ادامه کلیدواژه‌هایی که در عناوین کتاب‌ها وجود دارد بررسی می‌کنیم:
Layout (چیدمان)
کلیدواژه‌ی Layout (لی‌اوت) در عنوان کتاب‌های اول و دوم و چهارم استفاده شده است.
منظور از Layout، طرح‌بندی یا جانمایی یا آرایش یا شیوه‌ی چیدمان مجموعه‌ای از اجزای مختلف است و در منبع اول (اپل) چون در کنار کلمه‌ی Plant قرار می‌گیرد به نحوه‌ی چیدمان اجزای کارخانه مثل دپارتمان‌ها و سوله‌ها و ایستگاه‌های کاری و ماشین‌آلات و … دلالت دارد.
Material Handling (انتقال مواد)
در عناوین کتاب‌های اول و سوم و چهارم از عبارت Material Handling استفاده شده است و در کتاب دوم (Systematic Layout Planning) با این‌که از این عبارت استفاده نمی‌شود اما بخش زیادی از موضوعات به آن گره می‌خورد تا حدی که نویسنده (موتر) کتاب دیگری با عنوان Systematic Handling Analysis نوشته که مکمل کتاب SLP است.
با این اوصاف می‌توانیم نتیجه بگیریم که اولاً موضوع Material Handling زیرمجموعه‌ی چیدمان (Layout) نیست، وگرنه عنوان آن را جداگانه نمی‌نوشتند و دوماً یکی از موضوعات مهم و کلیدی است که باید در کنار چیدمان مطالعه شود.
اما Material Handling چیست؟
در واحدهای تولیدی، مواد باید بین سوله‌ها و ساختمان‌ها و دپارتمان‌ها و ماشین‌آلات جابه‌جا شوند که برای آن از تجهیزات انتقال (مثلاً جرثقیل‌ها یا لیفتراک‌ها یا نوار نقاله‌ها) و حامل‌ها (مثلاً جعبه‌ها یا پالت‌ها) استفاده می‌شود و مجموعه‌ی آن‌ها سیستمی را تشکیل می‌دهد که جریان مواد را میان اجزای مختلف کارخانه برقرار می‌کند و با عنوان Material Handling مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در فارسی کلمه‌ی مناسبی برای ترجمه‌ی Handling نداریم و آن را حمل‌ونقل ترجمه می‌کنند که با معنای Transportation تداخل دارد.
Facility (تسهیل) یا Facilities (تسهیلات)
این کلیدواژه را در عناوین کتاب‌هایی چهارم و پنجم می‌بینید.
تسهیلات (Facilities) یک کلمه‌ی عمومی است و به نفرات و مواد و تجهیزات و سیستم‌هایی گفته می‌شود که شرایط دستیابی به هدف یا اهداف مشخص را محقق (تسهیل) می‌کنند.
در حوزه‌ی تولید این تسهیلات شامل مواردی مثل کارگران و مواد خام و انبارها و ماشین‌آلات و سالن‌های مونتاژ و ابزارهای کمکی و بخش‌های خدماتی و … است که هر کدام به نحوی در محقق شدن اهداف تولید مؤثر هستند.
Planning (برنامه‌ریزی، طرحریزی) و Design (طراحی)
احتمالاً کلمات Planning و Designing کلیدی‌ترین واژگانی هستند که به درک مفهوم طرحریزی کمک می‌کنند.
“طرح ریزی” ترجمه‌ی کلمه‌ی Planning و هم‌ردیف با کلمه‌ی برنامه‌ریزی است، اما گاهی در منابع از کلمه‌ی Design استفاده می‌شود که به معنای طراحی است و با Planning فرق می‌کند.
اما تفاوت این دو کلمه چیست؟
در برنامه‌ریزی (Planning) المان‌ها و منابع از قبل وجود دارند و صرفاً در مورد ترتیب و توالی آن‌ها تصمیم می‌گیریم اما در طراحی این منابع (یا بخشی از آن‌ها) وجود ندارد.
پس در طرحریزی تمرکز روی ترتیب و توالی و ارتباط منابع است اما روی خودشان متمرکز نمی‌شویم اما در طراحی باید المان‌ها را هم دقیق‌تر بررسی کنیم و البته چیدمان و ترتیب و توالی‌شان هم در نظر گرفته می‌شود.
مثلاً در کتاب دوم فهرست‌مان از کلمه‌ی Planning استفاده شده (Systematic Layout Planning) و اگر آن را مطالعه کنید صرفاً در مورد تعریف و تشخیص اجزا و نحوه‌ی چیدمان‌شان صحبت می‌کند اما بسیاری از موضوعات مثل انواع بخش‌های خدماتی و عملیاتی یا انواع ماشین‌آلات و راهروها و سیستم‌های روشنایی و گرمایش و سرمایش یا نحوه‌ی طراحی انبارها را بررسی نمی‌کند.
به‌صورت کلی وقتی موضوع اصلی صحبت‌مان Layout است باید از Planning استفاده کنیم، چون چیدمان (Layout) به این معناست که المان‌های مختلف را در اختیار داریم و می‌خواهیم نحوه‌ی قرارگیری آن‌ها در کنار هم را بررسی کنیم.
از سوی دیگر در کتاب دوم از عبارت Manufacturing Facilities Design استفاده شده است و اگر کتاب را مطالعه کنید در مورد بسیاری از المان‌های مختلف مثل بخش‌های دریافت و تحویل و کافه‌تریا و انبارها و … به‌صورت دقیق‌تر صحبت می‌کند.
البته توجه کنید که استفاده از کلمه‌ی طرحریزی به این معنا نیست که الزاما جزئیات المان‌ها و بخش‌های مختلف در نظر گرفته نشود، چون برای تعیین چیدمان باید تا حدی اجزای کارخانه را بشناسیم اما نشان می‌دهد که تمرکز کمتری رو المان‌ها (مثلا انبارها و ماشین‌ها و سوله‌ها و دیوارها و پنجره‌ها و سیم‌کشی‌ها و …) وجود دارد.
از سوی دیگر طراحی این جزئیات معمولا به علوم مختلفی نیاز دارد که نمی‌توانیم همه‌ی آن‌ها را به‌صورت یکپارچه بررسی کنیم، مثلا طراحی سیستم‌های انتقال قدرت به عهده‌ی مهندسین برق است یا لوله‌کشی‌ها را مهندسان تاسیسات طراحی می‌کنند و لذا طرحریزی تلاش می‌کند که با نگاه سطحی به این موضوعات صرفا بهترین شیوه‌ی چیدمان آن‌ها را بررسی کند.
اصطلاح طرح ریزی واحدهای صنعتی از کجا آمده است و با چه عبارات دیگری مترادف است؟
حالا که با کلیدواژه‌ها آشنا شدیم باید بررسی کنیم که اصطلاح طرحریزی واحدهای صنعتی از کجا آمده و با چه عبارت‌های دیگری هم معنا است.
اول از همه به عبارت Manufacturing Facilities Planning توجه کنید.
اگر این عبارت را کلمه به کلمه ترجمه کنیم به معنای طرحریزی تسهیلات تولید است که فرقی با طرحریزی واحدهای صنعتی ندارد، چون تسهیلات تولید همان اجزای واحدهای صنعتی هستند.
اگر نوع تسهیلات مشخص نشود، Facilities Planning ممکن است مربوط به واحدهای غیرصنعتی باشد، مثلاً مقاله‌ای با عنوان Cooking Facilities Planning در سایت وایلی منتشر شده است که در مورد تسهیلات آشپزی صحبت می‌کند و ارتباطی با کارخانجات ندارد، با این حال اگر می‌دانیم که منظور از Facilities تجهیزات تولید است می‌توانیم از اصلاح طرح ریزی واحدهای صنعتی استفاده کنیم.
عبارت دیگر Plant Layout Planning به معنای طرحریزی چیدمان کارخانه است که فرفی با طرحریزی واحدهای صنعتی ندارد، چون به هر حال تمرکز طرحریزی روی چیدمان است.
طرح ریزی واحدهای صنعتی چیست؟
مطابق تعاریف و کلیدواژه‌هایی که بررسی کردیم طرح ریزی واحدهای صنعتی به معنای تعیین نحوه‌ی قرارگیری و چیدمان اجزای مختلف مثل سوله‌ها و ساختمان‌ها و دپارتمان‌های مختلف و ماشین‌آلات و سایر تسهیلات آن است اما جزئیات این المان‌ها بررسی نمی‌شود یا صرفا بعضی جزئیات آن‌ها به‌صورت سطحی بررسی می‌شود.
همچنین متوجه شدیم که معمولاً در کنار طرحریزی، انتقال مواد (Material Handling) هم بررسی می‌شود و این دو ارتباط بسیار عمیق و نزدیکی با یکدیگر دارند و به زودی یاد می‌گیرید که شیوه‌ی انتقال مواد کاملا با آرایش اجزای کارخانه ارتباط دارد.
چیدمان کارخانه روی چه مسائلی اثر می‌گذارد؟
مهندسان صنایع اعتقاد دارند که هیچ چیدمانی ایده‌آل نیست و همیشه گزینه‌های بهتری می‌تواند وجود داشته باشد، پس خوب یا بد بودن چیدمان یک مسأله‌ی نسبی است و تأثیرگذاری آن روی پارامترهای دیگر می‌تواند درجات متفاوتی داشته باشد.
به‌صورت کلّی کیفیت طرح ریزی روی موارد زیر اثر می‌گذارد:
اگر چیدمان مناسب باشد احتمالاً به نفرات و تجهیزات و فضای کمتری نیاز خواهیم داشت، ضمناً مواد سریع‌تر و ارزان‌تر جابه‌جا می‌شوند و به صورت کلی از هزینه‌‌های ثابت و متغیر کاسته می‌شود و می‌توانیم ظرفیت تولید بیشتری داشته باشیم.
چیدمان مناسب باعث می‌شود که کارگران مسافت‌های کوتاه‌تری را طی کنند، امنیت بیشتری داشته باشند، فضای کاری آن‌ها خسته‌کننده نباشد و نظم بیشتری در کارخانه حاکم باشد که همه‌ی این‌ها نهایتاً باعث رضایت و بهره‌روی بیشتر کارگران می‌شود.
کارخانه‌ها معمولاً به مرور محصولات بیشتری تولید می‌کنند و ظرفیت تولیدشان بیشتر می‌شود و به تبع آن لازم است که نفرات و ماشین‌آلات و بخش‌های جدیدی را اضافه کنند اما این اقدامات زمانی امکان‌پذیر است که فضای مورد نیاز لحاظ شده باشد؛ به‌عبارتی طرحریزی روی توسعه‌پذیری کارخانه اثرگذار است.
پیاده‌سازی سیستم‌هایی مثل تولید به هنگام (Just in Time) و ناب (Lean) و انعطاف‌پذیر و جهانی و پیاده‌سازی استراتژی‌های مدیریتی زمانی امکان‌پذیر است که طرحریزی با آن‌ها سازگار باشد.
این فهرست را می‌توانیم کامل‌تر و جذاب‌تر کنیم اما مواردی که گفتیم مهم‌ترین تأثیرات طرح ریزی است و سایر موارد در درجه‌ی اهمیت پایین‌تری قرار می‌گیرند یا مشهود نیستند.
طرح ریزی برای کدام بخش‌های کارخانه انجام می‌شود؟
تمام اجزای فیزیکی کارخانه موضوع طرحریزی هستند، در نتیجه از محل قرارگیری کارخانه و سوله‌ها و ساختمان‌ها و پارکینگ‌ها و انتظامات و فضای سبر و آب‌نماها گرفته تا دپارتمان‌های مختلف و ایستگاه‌های کاری و خطوط تولید و ماشین‌آلات و راهروها و راه‌پله‌ها و جرثقیل‌ها و آسانسورها و محب بارگیری یا تخلیه و موتورخانه و سرویس‌های بهداشتی و دفاتر اداری می‌توانند موضوع طرح ریزی باشند.
برای طرح ریزی به چه اطلاعاتی نیاز داریم؟
اگر از دنیای کاغذی فاصله بگیریم و کاربردی فکر کنیم، خیلی اوقات اطلاعات دقیق وجود ندارد یا در پاره‌ای از مسائل تصمیم‌گیری نشده است اما پروژه‌ی طرحریزی شروع می‌شود و مجبوریم از حدس و گمان استفاده کنیم یا بدترین حالت‌ها را در نظر بگیریم، با این حال حدأقل اطلاعاتی که نیاز داریم عبارت است از:
فهرست تمام محصولات کارخانه اعم از مواد و قطعات نیم ساخته و محصولات نهایی
فرایند ساخت قطعات و نحوه‌ی مونتاژ و ماشین‌آلات مورد نیازشان
ظرفیت تولید که اساس و مبنای تعیین فرایندهاست اما به‌صورت جداگانه برای طراحی بخش‌هایی مثل دریافت و تولید یا تعیین شدت جریان مواد در میان بخش‌های مختلف باید مشخص باشد
شرایط لازم برای تولید قطعات و محصولات، مثل دما یا رطوبت یا فونداسیون که روی ترکیب و تفکیک بخش‌ها و تعیین المان‌های ضروری‌شان اثر می‌گذارد.
برنامه‌های میان‌مدت و بلندمدت کارخانه برای در نظر گرفتن فضای توسعه و هماهنگ کردن بخش‌های عملیاتی و انبارها و تجهیزات انتقال و سایر بخش‌های تأثیرگذار با برنامه‌ها و سیاست‌های کارخانه
مراحل طرح ریزی چیدمان
ساختارهای زیادی برای طرح ریزی معرفی شده است که مراحل مختلفی برای آن پیشنهاد می‌کنند.
دوره‌ی طرح ریزی ویکی‌تولید تا حد زیادی متأثر از ساختار پیشنهادی موتر و چهارچوب فکری او تنظیم شده است، به همین علت در این بخش مراحل طرحریزی را مطابق با کتاب Systematic Layout Planning (به اختصار روش SLP) معرفی می‌کنیم.
موتر پیشنهاد می‌کند که طرحریزی در چهار فاز مختلف انجام شود اما در عمل نمی‌توانیم آن‌ها را به‌عنوان مراحل جدا از هم در نظر بگیریم، چون در هر فاز به اطلاعاتی نیاز داریم که در اصل برای فازهای دیگر هستند؛ مثلاً برای تعیین مکان کارخانه (فاز اول) باید فضای مورد نیاز آن را تخمین بزنیم و برای این‌کار به اطلاعاتی در مورد بخش‌های کلی کارخانه (فاز دوم) نیاز داریم یا برای تعیین فضای هر ناحیه باید اطلاعاتی در مورد جزئیات آن، مثل ماشین‌آلات و ایستگاه‌های کاری، داشته باشیم (فاز سوم).
در ادامه به‌صورت کلّی هر کدام از این فازهای چهارگانه را بررسی می‌کنیم:
فاز اول. تعیین مکان کارخانه (Location)
در اولین فاز طرح ریزی مشخص می‌شود که کارخانه در کدام منطقه‌ی جغرافیایی مستقر شود.
فاز دوم) چیدمان کلی (General Overall Layout)
در این مرحله بخش‌های کلّی کارخانه مثل سوله‌ها و ساختمان‌ها و دپارتمان‌ها تعیین می‌شود و در مورد شکل چیدمان‌شان تصمیم می‌گیریم.
فاز سوم) طرح استقرار دقیق (Detailed Layout Plans)
در این مرحله جزئیات هر کدام از بخش‌های کلی که در فاز دوم انتخاب کردیم مشخص می‌شود، مثلاً مشخص می‌کنیم که بخش ماشین‌کاری شامل چه اجزایی باشد (دستگاه‌های تراش، اره‌ها، اتاق ابزار و …) و این اجزا چگونه در کنار هم قرار بگیرند.
فاز چهارم) راه‌اندازی (Installation)
این مرحله شامل تأیید طرح نهایی، برنامه‌ریزی برای پیاده‌سازی و اقدامات عملی نصب و راه‌اندازی است.
در ویکی‌تولید از چه ساختاری برای طرح ریزی استفاده می‌شود؟
خط مشی اصلی دوره‌ی طرحریزی ویکی‌تولید بر اساس چهارچوب فکری موتر و روش SLP تنظیم شده است، با این حال بخش‌هایی از آن را تغییر دادیم تا با نیاز کاربران سازگاری بیشتری داشته باشد.
در ویکی‌تولید کارمان را از فازهای دوم و سوم SLP شروع می‌کنیم تا طرح‌بندی کلیّات و جزئیات کارخانه تکمیل شود، سپس در مورد موقعیت مکانی کارخانه تصمیم می‌گیریم (فاز اول SLP).
البته تمرکز موتر فقط روی چیدمان است، به همین علت با کمک ۳۰ منبع معتبر و انگلیسی (فهرست منابع را در برگه‌ی راهنما ببینید) جزئیات آن را تکمیل کردیم تا اطلاعات بیشتری در مورد جریان مواد و ماشین‌آلات و المان‌های مختلف کارخانه داشته باشید.
البته تأکید می‌کنیم که در طرحریزی نمی‌توانیم تمام المان‌ها را به دقت بررسی کنیم، مثلا مدیریت انبارها به تنهایی مشتمل بر صدها صفحه کتاب است یا طراحی سیستم‌های کنترل کیفیت به دانش عمیقی از استانداردهای مختلف و روش‌های آزمون نیاز دارد، اما تلاش کردیم که مهم‌ترین المان‌ها را تا حد امکان بررسی کنیم.
همچنین در ویکی‌تولید، فاز چهارم SLP را بررسی نمی‌کنیم چون عملاً پیاده‌سازی طرح برون‌سپاری می‌شود و نمی‌توانیم به‌صورت کاربردی از ملاحظات انتقال قدرت و موضوعات عمرانی و ساخت سوله‌ها و ساختمان‌ها و لوله‌کشی‌ها و ملاحظات آتش‌نشانی و … صحبت کنیم و حتی بررسی سطحی این موضوعات، علاوه بر این‌که کاربردی نیست، خارج از حوصله‌ی کاربران است.
با این حال به جای نصب و راه‌اندازی، فاز دیگری برای ارزیابی و خروجی گرفتن از پروژه‌ی طرحریزی در نظر گرفتیم و به این ترتیب تمام اقدامات مربوط به چیدمان در ۴ مرحله خلاصه می‌شود:
۱- طرح‌بندی کلیات
۲- طرح‌بندی جزئیات
۳- تعیین موقعیت کارخانه
۴- نهایی کردن طرح و گرفتن خروجی
همچنین به موازات این مراحل با موضوعاتی مثل جریان مواد، سیستم‌های انتقال، ماشین‌آلات و … آشنا می‌شوید که به‌صورت مجموعه‌های جداگانه ارائه می‌شوند.
فهرست درس‌های مرتبط
عناوین قرمز فقط برای دوستانی فعال است که اشتراک ویژه‌ی ویکی‌تولید را تهیه کرده اند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.