شما در حال خواندن منظور از طرح ریزی واحدهای صنعتی چیست؟ از دوره‌ی طرحریزی هستید.
از شما دعوت می‌کنیم که قبل از بررسی مفهوم طرح ریزی واحدهای صنعتی، فرض کنید که قصد راه‌اندازی یک واحد تولیدی را دارید و به سؤالات زیر پاسخ دهید:
کارخانه را در کدام موقعیت جغرافیایی تأسیس می‌کنید و چه معیارهایی برای انتخاب آن دارید؟
مساحت مورد نیاز برای زمین و سوله‌ها را چگونه پیش‌بینی می‌کنید تا بیش از اندازه کوچک یا بزرگ نباشد؟
هر کدام از ساختمان‌ها و سوله‌ها چه ابعاد و شکلی دارند؟
موقعیت قرارگیری سوله‌ها، ساختمان‌ها، انبارها، سالن‌های مونتاژ، واحدهای ارسال و دریافت و سایر المان‌های کارخانه را چگونه تعیین می‌کنید؟
چگونه مشخص می‌کنید که مواد مختلف، با چه ترتیبی و از چه مسیری بین دپارتمان‌ها و ماشین‌آلات مختلف جابه‌جا شوند؟
قلمرو «طرح ریزی واحدهای صنعتی» بسیار گسترده‌تر از سؤالات بالا است، اما در حد یک تصویر کلّی و نه چندان دقیق، «طرحریزی» را می‌توانیم دانشی تصور کنیم که به سؤالاتی از جنس بالا پاسخ می‌دهد. در ویکی‌تولید، مهم‌ترین مباحث طرحریزی را در قالب درس‌های مختلف ارائه می‌کنیم (مشاهده‌ی فهرست درس‌ها)، اما مناسب‌تر است که قبل از پرداختن به جزئیات طرح ریزی، ابتدا با مفهوم و قلمرو آن آشنا شویم.
بررسی کلیدواژه‌های مهم در ارتباط با طرح ریزی واحد صنعتی
درس‌مان را با فهرستی از چند کتاب مهم در موضوع طرحریزی آغاز می‌کنیم. به صورت کلّی وقتی به منابع طرح ریزی مراجعه می‌کنیم، می‌بینیم که در آن‌ها به کرّات از کلمات و عباراتی همچون طرحریزی (Planning)، چیدمان (Layout)، طراحی (Design)، حملونقل (Handling) و تسهیلات (Facilities) استفاده شده است. به همین علت، بهتر است قبل از این که به دنبال تعریف طرح ریزی واحدهای صنعتی باشیم، ابتدا با این کلیدواژه‌ها آشنا شویم.
1. کتاب Plant Layout and Materials Handling از James Apple
2. کتاب Systematic Layout Planning از Richard Muther
3. کتاب Manufacturing Facilities Design and material handling از Mathew P.Stephens و Fred Meyer
4. کتاب Plant Layout and Materials Handling از A.W. Pemberton
5. کتاب Facilities Planning از James Tompkins
Layout (چیدمان)
منظور از Layout یا لی‌اوت: طرح‌بندی، جانمایی، آرایش یا چیدمان مجموعه‌ای از اجزای مختلف است. مثلاً منظور از لی‌اوت خانه، نحوه‌ی قرارگیری اتاق‌ها و آشپزخانه و راهروهای آن است. وقتی از کلمه‌ی لی‌اوت در کنار کلمات دیگری مثل Plant یا Factory استفاده می‌شود، منظور آرایش یا چیدمان قرارگیری اجزای یک کارخانه مثل ساختمان‌ها، سوله‌ها، دپارتمان‌ها، انبارها، راهروها، ماشین‌آلات و سایر المان‌ها است.
Material Handling (انتقال مواد)
در عنوان بسیاری از کتاب‌های طرح ریزی از عبارت Material Handling استفاده شده است؛ همچنین در عنوان بعضی منابع از این عنوان استفاده نشده اما در خلال مطالب به آن پرداخته شده است. به عنوان مثال در کتاب Systematic Layout Planning از موتر، عنوان Material Handling به کار نرفته، اما بخش زیادی از مطالب در ارتباط با آن است (البته همین نویسنده، کتاب دیگری با عنوان Systematic Handling Analysis نوشته که مفصل در مورد حملونقل مواد است).
اما Material Handling چیست؟ همانطور که در درس تولید چیست گفتیم، تولید فرایندی برای پردازش مواد ورودی و تبدیل آن‌ها به مواد خروجی است. طبیعت چنین فرایندی اقتضا می‌کند که مواد مختلف دائماً بین سوله‌ها، انبارها، دپارتمان‌ها و ماشین‌آلات مختلف جابه‌حا شوند. این موضوع به حدی بدیهی است که معمولاً در انیمیشن‌ها برای نمایش یک کارخانه، یک نوار نقاله و حرکت مواد روی آن را به تصویر می‌کشند. به طور کلّی جابه‌حایی مواد در فواصل نسبتاً کوتاه را Material Handling می‌نامند.
لازم به ذکر است گاهاً در فارسی هر دو کلمه‌ی Handling و Transportation را حملونقل ترجمه می‌کنند، اما تفاوت اصلی آن‌ها در فاصله‌ی جابه‌جایی مواد است، طوری که Material Transportation دلالت بر جابه‌جایی مواد در فواصل طولانی دارد و معمولاً در مورد جابه‌جایی مواد در میان دپارتمان‌های یک کارخانه یا بین ماشین‌آلات یک دپارتمان مورد استفاده قرار نمی‌گیرد.
یکی از ملاحظات مهم در تعیین چیدمان اجزای کارخانه، مثلاً دپارتمان‌ها و ماشین‌آلات، انتقال ارزان‌تر و ساده‌تر مواد است. اگر فاصله‌ی ماشین‌آلات بیش از حد زیاد و مسیر حرکت موارد طولانی باشد، هزینه‌های حملونقل مواد افزایش و بهره‌وری کاهش می‌یابد. به همین علت عموماً در کتاب‌های طرح ریزی، توجه زیادی به جابه‌جایی‌های مواد در کارخانه می‌شود و گاهی هم عبارت Material Handling را به عنوان اصلی کتاب اضافه می‌کنند.
Facilities (تسهیلات)
به طور کلّی تمام المان‌هایی مثل نفرات، ماشین‌آلات، ایستگاه‌های کاری، انبارها، ساختمان‌ها،سوله‌ها، انبارها، پارکینگ‌ها، ابزارهای کمکی، موتورخانه‌ها، دفاتر اداری، سرویس‌های بهداشتی، تجهیزات حملونقل مواد و سایر موارد، تسهیلات (Facilities) نامیده می‌شوند. بنابراین هر زمان بخواهیم به تمام این المان‌ها اشاره کنیم، کلمه‌ی تسهیلات گزینه‌ی مناسبی است.
Planning (برنامه‌ریزی، طرح ریزی)
در مفهوم عام، طرحریزی یا Planning را می‌توانیم تلاش برای ساماندهی فعالیت‌های مورد نیاز جهت دستیابی به اهداف مشخص تعریف کنیم؛ از این رو، طرح ریزی خیلی وقت‌ها شامل اقداماتی مثل «تعیین اهداف»، «توسعه‌ی استراتژی برای دستیابی به اهداف» و «ترسیم دقیق‌تر فعالیت‌ها و جزئیات برای پیاده‌سازی استراتژی» است.
طرح ریزی چیدمان تسهیلات چیست؟
طرحریزی چیدمان تسهیلات (Facilities Layout Planning) فرایند تصمیم‌گیری در مورد چیدمان فیزیکی تسهیلات در جهت تحقق اهداف سازمان است. این اهداف از جنبه‌ی فرایندهای تولید می‌توانند مواردی مثل کاهش هزینه‌های منابع انسانی، کاهش هزینه‌های انبار کردن و حملونقل مواد، کاهش وقفه‌های کاری و گلوگاه‌ها، استفاده‌ی بهینه‌تر از منابع، کاهش هزینه‌های تعمیرات و نگهداری، افزایش ظرفیت تولید با سرمایه‌‌گذاری کم‌تر، توسعه‌پذیری واحد تولیدی در آینده یا موارد دیگری از این قبیل باشد.
طرحریزی تسهیلات چیست؟
خیلی وقت‌ها طرحریزی چیدمان تسهیلات (Facilities Layout Planning) اختصاراً طرحریزی تسهیلات (Facilities Planning) نامیده می‌شود، اما منظور هم طرحریزی چیدمان است. اما اگر این عنوان عامدانه و آگاهانه انتخاب شده باشد، مفهومی وسیع‌تر از طرحریزی چیدمان است و موضوعات بیشتری را در بر می‌گیرد. به عنوان مثال، برنامه‌های تعمیرات و نگهداری ماشین‌آلات نیز می‌توانند ذیل عنوان طرحریزی تسهیلات قرار بگیرند، حال آن که بدیهی است ارتباطی با طرحریزی چیدمان ندارند.
در مجموعه‌ی طرحریزی ویکی‌تولید، تمرکزمان روی «طرحریزی چیدمان تسهیلات» است و مباحث اختصاصی «طرحریزی تسهیلات» را در قالب مجموعه‌های جداگانه ارائه خواهیم کرد.
چیدمان کارخانه روی چه موضوعاتی اثر می‌گذارد؟
چیدمان کارخانه، تأثیر زیادی روی عملکرد و بهره‌وری آن دارد که در ادامه به چند مصداق اشاره می‌کنیم.
هر چقدر چیدمان تسهیلات مناسب‌تر باشد، احتمالاً به نفرات و تجهیزات و فضای کمتری نیاز خواهد بود، مواد سریع‌تر و ارزان‌تر جابه‌جا می‌شوند، بهره‌وری افزایش می‌یابد و از هزینه‌ها کاسته می‌شود.
چیدمان مناسب باعث می‌شود که کارگران مسافت‌های کوتاه‌تری طی کرده و انرژی کمتری مصرف کنند، امنیت بیشتری داشته باشند، فضای کاری آن‌ها منظم‌تر باشد و نهایتاً سطح رضایت و بهره‌روی‌شان ارتقا یابد.
بسیاری از کارخانجات به تدریج تصمیم به افزایش ظرفیت تولید می‌گیرند. این کار معمولاً مستلزم به کارگیری نفرات و تجهیزات جدید و دسترسی به فضای کافی است. کارخانه‌ای که به خوبی طرح ریزی شده است، از یک سو هزینه‌ی کمتری بابت فضای اضافه پرداخت می‌کند و از سوی دیگر کم‌تر با چالش کمبود فضا -برای توسعه‌ی کارخانه- روبه‌رو می‌شود. به عبارت دیگر، طرحریزی کمک می‌کند که فضای واحد تولیدی بیش از اندازه کوچک یا بزرگ نباشد و بتواند در آینده توسعه پیدا کند.
مراحل طرح ریزی چیدمان
ساختارهای متفاوتی برای طرح ریزی معرفی شده است که هر کدام از آن‌ها، مراحل مختلفی برای آن پیشنهاد می‌کنند. دوره‌ی طرح ریزی ویکی‌تولید، از حیث چیدمان ارائه‌ی مطالب و نحوه‌ی آموزش- تا حد زیادی از سیستم پیشنهادی ریچارد موتر با عنوان SLP پیروی می‌کند؛ لذا در ادامه مراحل طرحریزی را مطابق با سیستم ارائه شده در کتاب Systematic Layout Planning معرفی می‌کنیم. (برای آشنایی بیشتر با این کتاب کلیک کنید) در سیستم پیشنهادی ریچارد موتر، طرح ریزی واحد صنعتی در چهار فاز انجام می‌شود که در ادامه توضیحاتی در موردشان ارائه کرده‌ایم.
فاز اول: تعیین مکان کارخانه (Location)
در اولین فاز طرح ریزی مشخص می‌شود که کارخانه در کدام منطقه‌ی جغرافیایی مستقر شود.
فاز دوم: چیدمان کلی (General Overall Layout)
در این مرحله بخش‌های کلّی کارخانه مثل سوله‌ها و ساختمان‌ها و دپارتمان‌ها تعیین می‌شود و در مورد شکل چیدمان‌شان تصمیم می‌گیریم.
فاز سوم: طرح استقرار دقیق (Detailed Layout Plans)
در این مرحله جزئیات هر کدام از بخش‌های کلی که در فاز دوم انتخاب کردیم مشخص می‌شود، مثلاً مشخص می‌کنیم که بخش ماشین‌کاری شامل چه اجزایی باشد (دستگاه‌های تراش، اره‌ها، اتاق ابزار و …) و این اجزا چگونه در کنار هم قرار بگیرند.
فاز چهارم: راه‌اندازی (Installation)
این مرحله شامل تأیید طرح نهایی، برنامه‌ریزی برای پیاده‌سازی و اقدامات عملی نصب و راه‌اندازی است.
در ویکی‌تولید از چه ساختاری برای آموزش طرح ریزی استفاده می‌کنیم؟
ترتیب ارائه‌ی مطالب در دوره‌ی طرحریزی ویکی‌تولید بر اساس SLP تنظیم شده است، اما با استفاده از منابع دیگر (فهرست منابع را در این برگه ببینید) تلاش کرده‌ایم که توضیحات کامل‌تر و به‌روز‌تری ارائه کنیم.
فاز اول SLP به تعیین موقعیت مکانی کارخانه اختصاص دارد، اما از آن جا که وابسته به اطلاعاتی از فازهای دوم و سوم است، آموزش را از فازهای دوم و سوم آغاز می‌کنیم و با فاز اول به پایان می‌رسانیم. همچنین فاز چهارم SLP را در ویکی‌تولید آموزش نمی‌دهیم، زیرا شامل جزئیات کاملاً اجرایی مثل ساخت سوله‌ها و ساختمان‌ها، لوله‌کشی‌ها، ملاحظات آتش‌نشانی و موارد دیگری است که به ندرت پیگیری و اجرای آن‌ها از مهندسان طرحریزی انتظار می‌رود.
اگر به تازگی یادگیری طرحریزی را آغاز کرده‌اید، مطالعه‌ی خود را از فاز اول طرحریزی شروع کنید.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.