شما در حال خواندن استقرار محصولی (خط تولید) هستید.
این درس مربوط به فاز اول دوره‌ی طرح‌ریزی است.
به تصویر بالا نگاه کنید، شبیه آن را بارها در سایت‌ها و مجلات و کتاب‌های مختلف و حتی انیمیشن‌های متعلق به کودکان دیده‌ایم.
در دنیای امروز، بعید است شخص بالغی را پیدا کنیم که معنای خط تولید را نداند، هر چند که این آگاهی معمولاً عاری از اشتباه نیست.
اگر در گوگل بررسی کنیم، تعداد زیادی از کاربران به‌جای جست‌وجو برای “فرایند تولید مانتو” یا “روش تولید اسباب‌بازی” از کلیدواژه‌ی خط تولید استفاده می‌کنند، مثلاً می‌نویسند خط تولید مانتو یا خط تولید اسباب‌بازی و این یعنی استقرار محصولی را تنها روش مناسب تولید می‌دانند.
علاوه بر این گروهی فکر می‌کنند که خط تولید برای سرمایه‌داران است و محیط‌های کارگاهی برای کارهای کوچک‌تر، در حالی‌که بسیاری از کارخانجات بزرگ دنیا از استقرار کارگاهی استفاده می‌کنند.
تصمیم گرفتیم آشنایی با روش‌های کلاسیک چیدمان (محصولی، فرایندی، ثابت، گروهی) را از استقرار محصولی (منشأ خط تولید) آغاز کنیم تا هم دیدگاهمان نسبت به آن اصلاح شود و هم مبنایی برای مقایسه و یادگیری شیوه‌های دیگر استقرار باشد.
ضمناً در این درس فقط ویژگی‌های کلی استقرار محصولی را بررسی می‌کنیم، اما در درس‌های آینده (فاز سوم طرح‌ریزی) با مبانی طراحی خط تولید و بالانس آن بیشتر آشنا خواهید شد.
# چه روش‌های دیگری برای چیدمان و استقرار ماشین‌آلات وجود دارد؟
طریقه‌ی قرارگیری ماشین‌آلات و واحدهای مختلف یک کارخانه می‌تواند در چهار نوع زیر باشد:
- خط تولید (محصولی)
- محل ثابت
- عملکردی (فرآیندی)
- ترکیبی یا گروهی
در درس‌های بعدی با تمام این روش‌ها آشنا خواهید شد، سپس تلاش می‌کنیم که از این طرح‌های کلّی به طرح‌های دقیقی برای بخش‌های مختلف کارخانه برسیم.
نام‌های دیگر استقرار محصولی
در انگلیسی به استقرار محصولی، Product Layout گفته می‌شود و در منابع فارسی ممکن است با عناوین زیر روبه‌رو شوید که همگی معنای مشترکی دارند:
– استقرار مبتنی بر خط تولید
– استقرار محصول محور
– استقرار تولید انبوه
– استقرار سری‌سازی
استقرار محصولی چیست؟
در استقرار محصولی، جای بخش‌های مختلف و ماشین‌آلات بر مبنای فرایند ساخت محصولات تعیین می‌شود.
بدیهی است که چنین شرایطی برای سیستم‌های تولید تکراری و پیوسته کارایی دارد که فرایند تولید محصولات‌شان به ندرت تغییر می‌کند و می‌توانیم با تکیه بر این پایداری، چیدمان تسهیلات را هماهنگ با آن‌ها طرح‌ریزی کنیم.
چه زمانی از خط تولید استفاده کنیم؟
هدف از استقرار محصولی این است که یک محصول مشخص با کم‌ترین هزینه و در کوتاه‌ترین زمان ممکن تولید شود.
برای رسیدن به این اهداف نیازمند تجهیزات سفارشی و رعایت ترتیب خاصی میان ایستگاه‌های کاری هستیم، پس چنین ساختاری برای تولید محصولات متنوع مناسب نیست و زمانی از آن استفاده می‌کنیم که تنوع محصولات کم و تیراژ تولیدشان زیاد باشد.
به‌صورت کلی، تنوع و تیراژ مهم‌ترین عوامل تعیین استقرارهای کلاسیک هستند، اما ویژگی‌هایی که در ادامه گفته می‌شود هم می‌توانند روی انتخاب‌مان تأثیرگذار باشد.
مزایای استفاده از خط تولید
در این بخش ویژگی‌های استقرار محصولی (خط تولید) را بر مبنای مزایا و معایب آن بررسی می‌کنیم.
مزایای استفاده از خط تولید عبارتند از:
ظرفیت بالای تولید
مهم‌ترین مزیت استقرار محصولی، قابلیت آن برای تولید انبوه است.
کم شدن خطای اپراتور
با استفاده از تجهیزات سفارشی و اختصاصی، نقش اپراتور در فرآیند تولید کم‌رنگ می‌شود و بخش زیادی از خطاهای انسانی مثل اندازه‌گیری اشتباه، موقعیت‌دهی نامناسب قطعات، ترکیب اشتباه مواد، سرعت نامناسب براده‌برداری و … به حدأقل می‌رسند.
وابستگی کمتر به مهارت کارگران
در خط تولید سهم بیشتر کارها با ماشین‌آلات است و چون فرایندها تکراری و یکنواخت هستند، نتیجه‌ی کار وابستگی کمتری به سطح مهارت کارگران دارد.
این موضوع باعث می‌شود که هزینه‌ی منابع انسانی کمتر شود و جایگزین کردن آن‌ها تبعات کمتری داشته باشد.
افزایش تکرارپذیری محصولات
همان‌طور که در پارادایم‌های تولید گفتیم، در صنعت خودروسازی قبل از به کارگیری خط تولید، محصولاتی تولید می‌شدند که با وجود مدل یکسان از نظر ابعاد و کیفیت تفاوت داشتند.
سفارشی شدن تجهیزات و محول شدن بخش زیادی از عملیات به ماشین‌آلات باعث می‌شود که محصولات تکرارپذیری بیشتری داشته باشند.
افزایش کیفیت محصولات
اصولاً با حذف خطاهای انسانی شاهد رشد کیفیت محصولات خواهیم بود و علاوه بر این، تجهیزات سفارشی به شیوه‌ای طراحی می‌شوند که کیفیت محصولات به حد مطلوب نزدیک باشد در حالی‌که تجهیزات عمومی از چنین امتیازی برخوردار نیستند.
کاهش هزینه‌ی تولید
مساله‌ی زمان، یکی از موثرترین عوامل در هزینه‌ی تولید است مثلاً یک قطعه‌ی منحنی و نسبتاً پیچیده باید ساعت‌ها روی دستگاه CNC ماشین‌کاری شود اما در چند ثانیه توسط قالب‌های آهنگری (برای قطعات حجیم) یا سنبه و ماتریس (برای ورق) شکل‌دهی می‌شود و هزینه‌ی تولید بسیار کمتری دارد.
ضمناً چون تجهیزات از نوع سفارشی هستند، سرعت عمل و کیفیت بالاتری خواهند داشت و توالی مناسب آن‌ها سبب می‌شود که حمل‌ونقل مواد هزینه‌ی کمتری داشته باشد.
قابلیت برنامه‌ریزی دقیق‌تر
ریتم کاری ماشین‌آلات تقریباً مشخص است و بر خلاف انسان‌ها، عوامل پیچیده‌ای مثل نارضایتی، کاهش انگیزه، طولانی بودن شیفت کاری و خستگی روی عملکردشان تاثیری ندارد. از سوی دیگر میزان تولید، نیاز به مواد اولیه، میزان ضایعات، فضای مورد نیاز انبار قابل پیش‌بینی است و باعث می‌شود که برنامه‌ریزی ساده‌تر و دقیق‌تر باشد.
این نکته هم باید اضافه کنیم که در خطوط تولید، گلوگاه‌ها و نامتوازن بودن ایستگاه‌ها به سادگی شناسایی می‌شود و نظارت و اصلاح امور چالش کمتری دارد.
معایب این روش
در این بخش معایب استفاده از خط تولید یا استقرار محصولی را بررسی می‌کنیم، این موارد می‌توانند تا حد زیادی با برنامه‌ریزی درست تحت کنترل قرار بگیرند.
تنوع پایین محصولات
ماهیت استقرار محصولی اقتضا می‌کند که برای تعداد محدودی از محصولات قابل استفاده باشد.
افت ارزش نسبتاً زیاد تجهیزات
این یک قاعده‌ی همیشگی نیست، اما اغلب تقاضای خرید تجهیزات عمومی (مثل مته و تراش و سنگ و …) بیشتر از تجهیزات سفارشی خط تولید است، برای همین گران‌تر و سریع‌تر فروخته می‌شوند و به‌صورت کلی تعویض ماشین‌آلات کارگاهی چالش کمتری دارد.
همین نکته را می‌توانیم با ادبیات طرح‌ریزی بیان کنیم که ارزش اسقاطی ماشین‌آلات عمومی از انواع سفارشی و تخصصی بیشتر است.
ضمناً بعضی تجهیزات مثل فیکسچرها و قالب‌ها و استندها و تجهیزات حمل‌ونقل صرفاً برای کار مشخصی طراحی شده‌اند و افت ارزش شدیدی خواهند داشت. چنین اقلامی در سیستم‌های کارگاهی هم می‌تواند وجود داشته باشد، اما در استقرار محصولی کاربردشان وسیع‌تر است.
در آخر این نکته را اضافه می‌کنیم که مبلغ سرمایه‌گذاری استقرار محصولی بیشتر از چیدمان فرایندی است اما این مورد الزاماً عیب نیست، برای همین آن را در بخش پایانی درس جداگانه بررسی می‌کنیم.
و در شرایط اضطرار، به سادگی و با قیمت مناسب فروخته می‌شوند اما تجهیزات سفارشی، قیمت بالاتر و ارزش اسقاطی پایین‌تری دارند چون فقط برای قطعات و محصولات خاصی قابل استفاده هستند و مشتریان محدودتری دارند.
وابستگی عملیات‌ها
کارگاهی را تجسم کنید که شامل دستگاه‌های تراش، فرز، جوشکاری و اره است و به فرض خراب شدن اره، هنوز هم تکمیل قطعات نیم ساخته و برش‌خورده مقدور خواهد بود، همچنین برشکاری قطعات می‌تواند در قالب برون‌سپاری به کارگاه‌های دیگر باشد (با کمی کاهش سود) یا موقتاً اره‌ای اجاره شود تا کارها عقب نمانند اما در خط تولید، خروجی هر دستگاه به دستگاه بعدی منتقل می‌شود و در صورت بروز اشکال، کل عملیات قبلی و بعدی متوقف خواهد شد.
انعطاف‌پذیری پایین
قاعدتاً استفاده از تجهیزات سفارشی باعث می‌شود که تغییرات‌شان پرهزینه و وقت‌گیر باشد، مثلاً برای تغییر یک قالب تزریق احتمالاً نری و مادگی قبلی قابل استفاده نیستند یا با تغییر ابعاد محصول، بخشی از ماشین‌آلات قابل استفاده نخواهند بود.
با این اوصاف در استقرار محصولی ایجاد محصولات جدید و تغییر در محصولات کنونی، به برنامه‌ریزی قبلی و زمان نسبتاً قابل توجهی نیاز دارد.
در تصویر زیر، مزایا و معایب استقرار محصولی را مرور کنید:
ویژگی‌های دیگر استقرار مبتنی بر محصول
در بخش‌های قبلی تلاش کردیم که ویژگی‌های استقرار محصولی را در قالب مزایا و معایب بررسی کنیم اما نکات دیگری هست که مزیت یا عیب محسوب نمی‌شوند، این موارد را در ادامه بررسی خواهیم کرد.
در استقرار محصولی، هزینه‌های ثابت بیشتر از متغیر است.
قبل از هر چیزی می‌توانید برای آشنایی با هزینه‌های ثابت و متغیر روی این بخش کلیک کنید.
به‌صورت کلّی اگر امکان راه‌اندازی یک طرح با هر دو شیوه‌ی خط تولید و کارگاهی وجود داشته باشد (که اصولاً ممکن نیست)، هزینه‌ی پیاده‌سازی استقرار محصولی به‌واسطه‌ی تجهیزات سفارشی و سیستم‌های حمل‌ونقل بیشتر خواهد بود.
ضمن اینکه عموماً هزینه‌های ثابت استقرار محصولی بیشتر از انواع کارگاهی است.
گاهی که سرمایه‌ی کافی برای پیاده‌سازی خط تولید وجود ندارد، ممکن است مدل کسب‌وکار را تغییر دهند و تولید سفارشی یا الگوهای دیگر را جایگزین تولید انبوه کنند تا اجرای طرح از طریق استقرار کارگاهی و با سرمایه‌ی کمتر ممکن شود.
ترکیب استقرار محصولی و کارگاهی امکان‌پذیر است.
برای اینکه از مزایای استقرار محصولی برای تولید محصولات متنوع استفاده کنیم، امکان ترکیب آن با استقرار محصولی وجود دارد که در درس‌های بعدی، با عنوان استقرار ترکیبی یا گروهی بررسی خواهیم کرد. در این حالت بخشی از ظرفیت بالای تولید کاسته می‌شود اما در عوض طیف گسترده‌تری از محصولات قابل تولید خواهند بود.
زمان چرخه و ایستگاه‌های کاری و زمان بی‌کاری و راندمان
بعضی مفاهیم مهم در مورد خط تولید وجود دارد که بحث مفصلی نیاز دارد و در چهارچوب این گفتار نیست، برای همین درس جداگانه‌ای را به آن‌ها اختصاص دادیم تا در دوره‌ی طرح‌ریزی با موضوعاتی مثل بالانس خط تولید و طراحی وظایف ایستگاه‌های کاری هم آشنا شوید.
توجه بفرمایید که ورود به این موضوعات نیازمند مقدماتی است که در خلال درس‌ها یاد می‌گیرید و نیاز خواهید داشت که همه‌ی مطالب را، حتی آن‌هایی که ظاهراً به خط تولید مربوط نمی‌شوند، مطالعه کنید تا برای درس‌های پیشرفته‌تر از زیرساخت مناسب برخوردار باشید.
درسی که خواندید یکی از مباحث مربوط به فاز اول دوره‌ی طرح‌ریزی بود.
توصیه می‌کنیم که قبل از مطالعه‌ی درس‌های بعدی، ابتدا توضیحات درج شده در راهنمای فاز اول را بخوانید:
اگر می‌خواهید به فازهای دیگر دسترسی داشته باشید یا اطلاعات بیشتری در مورد طرح‌ریزی داشته باشید به برگه‌ی راهنمای طرح‌ریزی مراجعه کنید:
در ادامه فهرست کامل درس‌های فاز اول طرح‌ریزی را مشاهده می‌کنید و می‌توانید روی عنوان مورد نظرتان کلیک کنید اما عناوین قرمز فقط برای دوستانی فعال است که اشتراک ویژه دارند.
سلام وقت بخیر مقاله خوبی بود در مورد خط تولید. خوبه که انواع خط تولید رو هم بررسی کنید مثل خط تولید مواد شوینده، خط تولید مایعات غلیظ، خط تولید پلاستیک و…