مفهوم و اهمیت طرح ریزی واحدهای صنعتی

بررسی واژگان مهم در طرح ریزی واحد صنعتی

دانش طرح‌ریزی به خودی خود ایجاد نشده، بلکه نتیجه کار افرادی است که در مورد آن کتاب و مقاله نوشته‌اند. در واقع آن چه ما با عنوان طرح‌ریزی مطالعه می‌کنیم، مباحثی است که این افراد در آثارشان آورده‌اند. پس برای این که بدانیم در طرح‌ریزی راجع به چه موضوعاتی صحبت می‌شود، در درجه‌ اول باید ببینیم که در منابع آن از چه موضوعاتی سخن گفته‌‌اند. در ادامه فهرستی از منابع را مشاهده می‌کنید.

1. کتاب Plant Layout and Materials Handling از James Apple

2. کتاب Systematic Layout Planning از Richard Muther

3. کتاب Manufacturing Facilities Design and material handling از Mathew P.Stephens و Fred Meyer

4. کتاب Plant Layout and Materials Handling از A.W. Pemberton

5. کتاب Facilities Planning از James Tompkins

در این منابع از چه موضوعاتی سخن گفته‌اند؟ پاسخ دقیق در گروی خواندن آن‌ها است. اما با دیدن عناوین و کلیدواژه‌هایشان می‌توانیم تا حدی به محتویات‌شان پی ببریم. در عنوان این کتاب‌ها و خیلی از منابع مشابه،‌ کلماتی مثل: چیدمان (Layout)، طرح‌‌ریزی (Planning)، تسهیلات (Facilities) و حمل‌ونقل (Handling) به چشم می‌خورد. این کلمات، کلید واژه‌های طرح‌ریزی هستند. پس برای درک مفهوم طرح‌ریزی و قلمرو آن، لازم است معنی‌شان را بدانیم.

۱- Layout (چیدمان)

منظور از Layout یا لی‌اوت: طرح‌بندی، جانمایی، آرایش یا چیدمان مجموعه‌ای از اجزای مختلف است. مثلاً منظور از لی‌اوت خانه، نحوه قرارگیری اتاق‌ها، آشپزخانه، پذیرایی، راهروها، شومینه، مبلمان و المان‌های دیگر است. وقتی کلمه‌ لی‌اوت را کنار کلمه دیگری مثل Plant یا Factory می‌بینیم، منظور آرایش یا چیدمان قرارگیری اجزای کارخانه مثل ساختمان‌ها، سوله‌ها، انبارها، راهروها و ماشین‌آلات است. ناگفته نماند Factory جایی است که مواد ساخته می‌شوند، مثل کارخانه خودروسازی. Plant جایی است که مواد فرآوری می‌شوند، مثل کارخانه فراوری محصولات شیمیایی. پس اگر در عنوان کتابی از عبارت Plant Layout استفاده شده است، یعنی مطالب آن بیشتر در مورد واحدهای فرآوری مواد است.

چیدمان کارخانه می‌تواند تأثیر زیادی روی عملکرد و بهره‌وری آن داشته باشد. در ادامه به چند مصداق اشاره می‌کنیم.

هر چه چیدمان مناسب‌تر باشد به نفرات، تجهیزات و فضای کمتری نیاز خواهد بود، مواد سریع‌تر و ارزان‌تر جابه‌جا می‌شوند، بهره‌وری افزایش می‌یابد و از هزینه‌ها کاسته می‌شود.

چیدمان مناسب باعث می‌شود که کارگران مسافت‌های کوتاه‌تری بپیمایند و انرژی کم‌تری مصرف کنند، امنیت بیشتری داشته باشند و بهره‌روی‌شان افزایش یابد.

بسیاری از کارخانجات به تدریج تصمیم به افزایش ظرفیت تولید می‌گیرند. این کار به فضای کافی نیاز دارد. کارخانه‌ای که به خوبی طرح ریزی شده است، کم‌تر با چالش کمبود فضا روبه‌رو می‌شود.

۲- Planning (برنامه‌ریزی، طرح ریزی)

در مفهوم عام، طرح‌ریزی یا Planning یعنی فعالیت‌ها را سامان‌دهی کنیم تا به اهداف مشخصی برسیم. در واقع طرح‌ریزی همان برنامه‌ریزی کردن است. سؤالاتی که در ابتدای درس طرح کردیم را به یاد آورید. تصمیم‌گیری در مورد این که واحد صنعتی از چه المان‌هایی تشکیل شود و این المان‌ها چگونه کنار هم قرار بگیرند، از جنس برنامه‌ریزی کردن است. گفتنی است که طرح‌ریزی با طراحی (Designing) فرق می‌کند. معمولاً برنامه‌ریزی قبل از طراحی انجام می‌شود. مثلاً برای احداث کارخانه باید ساختمان و سوله‌های آن طراحی شوند. اما در طرح‌ریزی، اجزای کارخانه و سیستم‌های آن را طراحی نمی‌کنیم. البته خیلی وقت‌ها کلمات طرح‌ریزی و طراحی را جای هم به کار می‌برند. یعنی گاه دیده می‌شود که نویسنده کتابی راجع به طرح‌ریزی لی‌اوت نوشته و عنوان آن را طراحی کارخانه یا طراحی لی‌اوت انتخاب کرده است.

۳- Facilities (تسهیلات)

تسهیلات یک عنوان کلی برای تمام المان‌هایی است که انجام کار را تسهیل می‌کنند. یعنی نفرات، ماشین‌آلات، ایستگاه‌های کاری، انبارها، ساختمان‌ها،‌سوله‌ها، انبارها، پارکینگ‌ها، ابزارهای کمکی، موتورخانه‌ها، دفاتر اداری، سرویس‌های بهداشتی و تجهیزات حمل‌ونقل را تسهیلات می‌گوییم. وقتی از کلمه‌ی تسهیلات استفاده می‌کنند، همه‌ی این المان‌ها را شامل می‌شود. پس اگر عنوان کتابی Facilities Layout Planning است، یعنی احتمالاً می‌توانیم از مطالب آن برای تعیین چیدمان تمام المان‌های واحد صنعتی کمک بگیریم.

۴- Material Handling (انتقال مواد)

در عنوان بعضی از کتاب‌های طرح ریزی، عبارت Material Handling به چشم می‌خورد. همچنین در عنوان بسیاری از کتاب‌ها، اشاره‌ای به عبارت Material Handling نشده، اما نویسنده در مورد آن نوشته است. اما Material Handling چیست؟ همانطور که در درس تولید چیست گفتیم: تولید فرایندی برای پردازش مواد ورودی و تبدیل آن‌ها به  خروجی‌ است. طبیعت چنین فرایندی اقتضا می‌کند که مواد دائماً بین سوله‌ها،‌ انبارها، دپارتمان‌ها و ماشین‌آلات جابه‌حا شوند.  جابه‌حایی مواد در فواصل نسبتاً کوتاه را Material Handling می‌نامند. بخش زیادی از هزینه‌های تولید مربوط به جابه‌جایی مواد است. چیدمان تسهیلات و چگونگی جابه‌جایی مواد کاملاً به هم وابسته‌اند. لذا در بسیاری از منابع به موضوع انتقال مواد و ارتباط آن با لی‌اوت پرداخته شده است.

لازم به ذکر است که معمولاً هر دو کلمه‌ی Handling و Transportation را حمل‌‌ونقل ترجمه می‌کنند. اما تفاوت اصلی‌ آن‌ها در فاصله‌ی جابه‌جایی مواد است. معمولاً Material Transportation بر مسافت‌های طولانی دلالت دارد. مثلاً انتقال مواد از تأمین‌کننده به کارخانه را می‌توانیم با کلمه‌ی Transportation توصیف کنیم. اما بهتر است از این کلمه در مورد انتقال مواد از اتاقی به اتاق دیگر یا از دستگاهی به دستگاه دیگر استفاده نکنیم. ضمناً در طرح‌ریزی بیشتر به Material Handling توجه داریم و کم‌تر به Material Transporation می‌پردازیم.