برنامه‌ریزی تولید و کنترل تولید ارتباط نزدیکی دارند و در بسیاری از منابع، به طور هم‌زمان و با عنوان «برنامه‌ریزی و کنترل تولید» به آن‌ها پرداخته میشود. ماهیت مباحث این دو حوزه از جنس «مدیریت» هستند و بخش قابل توجهی از آن‌ها در قلمرو «مدیریت تولید» و به طور کلی‌تر «مدیریت عملیات» قرار دارند. در این درس تلاش خواهیم کرد تصویر نسبتاً شفافی از برنامه‌ریزی و کنترل تولید ترسیم کنیم و فعالیت‌های مرتبط با آن را بشناسیم.
برنامه‌ریزی تولید چیست؟
با این که ارتباط نزدیکی میان مفاهیم «برنامه‌ریزی تولید» و «کنترل تولید» وجود دارد و از خیلی جهات تمایز قائل شدن میان آن‌ها مقدور نیست، در این درس تلاش می‌کنیم که آن‌ها را به عنوان دو موضوع مستقل در نظر بگیریم. لذا در این قسمت از درس فعلاً «کنترل تولید» را نادیده گرفته و روی «برنامه‌ریزی تولید» تمرکز می‌کنیم.
در این درس برای این که به درک مناسبی از برنامه‌ریزی تولید (Production Planning) برسیم، ترتیب زیر را دنبال می‌کنیم:
۱- تعاریفی برای «برنامه‌ریزی» و «برنامه‌ریزی تولید» ارائه می‌کنیم.
۲- جایگاه «برنامه‌ریزی تولید» در علم مدیریت را توضیح میدهیم.
۳- ارتباط میان «برنامه‌ریزی تولید» با عرضه و تقاضا را توضیح میدهیم.
۴- تعدادی از مهم‌ترین کارکردهای «برنامه‌ریزی تولید» را توضیح میدهیم.
۵- رایج‌ترین فعالیت‌هایی که برای «برنامه‌ریزی تولید» در کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت انجام میشود را فهرست می‌کنیم.
۱- تعاریفی برای «برنامه‌ریزی» و «برنامه‌ریزی تولید»
در قلمرو مدیریت، «برنامه‌ریزی» را می‌توانیم مشخص کردن اهداف و ترسیم یک مسیر عملی برای دستیابی به آن‌ها تعریف کنیم.
اما در مورد «برنامه‌ریزی تولید»، دیلیپ سوله در کتاب «برنامه‌ریزی تولید و زمان‌بندی صنعتی» نوشته است: «برنامه‌ریزی تولید مشخص می‌کند که چه چیزی، با چه مقداری و در چه زمانی باید تولید شود تا بدون هزینه‌های اضافه (مثلاً) برای انبارداری یا تأخیر در تحویل سفارشات، نیازهای مشتریان برآورده شود». بر این اساس می‌توانیم بگوییم که برنامه‌ریزی تولید، تلاش می‌کند تا مواد و تسهیلات مورد نیاز در «زمان» و «مکان» و با «مقدار» مناسب در دسترس قرار بگیرند و هزینه این کار تا حد امکان کاهش یابد.
۲- جایگاه برنامه‌ریزی تولید در دانش مدیریت
بخش قابل توجهی از برنامه‌ریزی تولید زیر مجموعه‌ی «مدیریت تولید» است که خود بخشی از «مدیریت عملیات» محسوب میشود. مدیریت عملیات از شاخه‌های علم مدیریت برای برنامه‌ریزی (Planning)، سازمان‌دهی (Organizing) و نظارت (Supervising) بر فعالیت‌های مربوط به تولید محصولات و ارائه‌ی خدمات است. اما مدیریت تولید صرفاً آن بخش از مدیریت عملیات است که در ارتباط با فعالیت‌های تولیدی باشد و برنامه‌ریزی تولید -در کنار سازمان‌دهی و نظارت- یکی از مباحث جدی آن محسوب میشود.
البته ترتیبی که گفتیم بدین معنا نیست که خواندن کتاب «مدیریت عملیات» جایگزین مناسبی برای «مدیریت تولید» یا «برنامه‌ریزی تولید» باشد. گستردگی مباحث مدیریت عملیات سبب میشود که کتاب‌های عمومی، نگاهی سطحی و گذرا به بسیاری از موضوعات داشته باشند و خیلی از جزئیات را نادیده بگیرند. لذا برای آشنایی بهتر با «برنامه‌ریزی تولید» در کلّی‌ترین حالت باید به کتاب‌های «مدیریت تولید» مراجعه کنیم، یا اگر قصد آشنایی بیشتر با جزئیات و تکنیک‌های اختصاصی آن را داریم، بهتر است از کتاب‌هایی استفاده کنیم که اختصاصاً برای «برنامه‌ریزی تولید» نوشته شده‌اند.
۳- ارتباط برنامه‌ریزی تولید با عرضه و تقاضا
در درس مدیریت ظرفیت چیست توضیح دادیم که اصولا زمانی یک واحد تولیدی به حداکثر سود دست پیدا می‌کند که مقدار عرضه‌ی محصولات آن با میزان تقاضا برای آن‌ها هم‌خوانی داشته باشد؛ چرا که کمبود تقاضا و مازاد آن، هر دو تبعات نامطلوبی به همراه دارند و باید حتی‌المقدور از آن‌ها پرهیز شود. بر این اساس، برنامه‌ریزی و کنترل تولید را می‌توانیم تلاش برای ایجاد انطباق میان عرضه و تقاضا بدانیم. به همین علت است که نایگل اسلک و همکارانش در کتاب مدیریت عملیات، فعالیت‌های برنامه‌ریزی و کنترل تولید را در ارتباط با تنظیم قابلیت‌های منابع عملیاتی با تقاضا دانسته‌اند.
توجه به این ارتباط، کمک بزرگی به درک مفهوم برنامه‌ریزی تولید می‌کند. چرا که تعاریف رایج برای برنامه‌ریزی و کنترل تولید، به اندازه‌ای کلی و عمومی هستند که ابهامات ما در ارتباط با چیستی و چگونگی این فرایند را رفع نمی‌کنند. حال آن که اکنون می‌دانیم برنامه‌ریزی و کنترل تولید در واقع شامل تصمیم‌هایی است که برای ایجاد حداکثر انطباق میان مقدار عرضه محصولات و تقاضای احتمالی اتخاذ می‌شوند. برای مثال، وقتی تعداد کارکنان و ساعات حضور ایشان یا مقدار موجودی‌های انبار را تنظیم می‌کنیم، در واقع خواستار تنظیم مقدار خروجی منابع با میزان تقاضای احتمالی برای محصولات‌مان هستیم. ضمن این که حتی وقتی برای ارائه خدمات رفاهی به کارکنان برنامه‌ریزی می‌کنیم، هدف اصلی‌مان حفظ انگیزه و بهره‌وری ایشان است تا در نهایت بتوانیم پاسخ بهتری به تقاضا ارائه دهیم و سود بیشتری حاصل کنیم.
در این میان یکی از مهم‌ترین چالش‌های برنامه‌ریزی و کنترل تولید این است که هیچ قطعیتی در مورد مقدار احتمالی تقاضا و مقدار احتمالی عرضه در آینده وجود ندارد. برای مثال شاید تغییر در شرایط اقتصادی مردم یا عملکرد رقبا در بازار، تغییراتی در تقاضا به وجود بیاورند که برای ما قابل پیش‌بینی نبوده و از کارایی تصمیم‌ها و برنامه‌هایمان کاسته شود. یا شاید قطعی برق، مرخصی کارکنان، نرسیدن مواد اولیه و مواردی از این دست سبب شوند که میزان عرضه مطابق با انتظارات‌مان نباشد. چه بسا اگر پیش‌بینی آینده با قطعیت همراه بود، برنامه‌ریزی برای پاسخ به تقاضا آسان می‌شد و نیازی به کنترل تولید نداشتیم.
۴- چه انتظاراتی از برنامه‌ریزی تولید داریم؟
فرض کنید به عنوان صاحب کارخانه، یک متخصص حرفه‌ای برای برنامه‌ریزی تولید استخدام کرده‌ایم. با این کار انتظار داریم چه تغییراتی در سیستم اتفاق بیافتد؟ در ادامه به تعدادی از مهم‌ترین و رایج‌ترین موارد اشاره خواهیم کرد.
۱- انتظار داریم پیوستگی جریان تولید بیش از قبل باشد و اتفاقاتی مثل کمبود مواد اولیه یا در دسترس نبودن ابزارهای مورد نیاز، کم‌تر اتفاق بیافتد. دستاورد بزرگ‌تر چنین تغییری، کاهش هزینه‌ها و افزایش بهره‌روی است.
۲- انتظار داریم که زمان‌بندی‌های نسبتاً شفاف‌تری در مورد زمان خرید مواد اولیه، و برنامه‌ی نسبتاً مشخصی در مورد حجم خرید مواد اولیه داشته باشیم. همچنین با شفاف‌تر شدن نیازها و منظم‌تر شدن فرایندهای تأمین، انتظار داریم که روابط مطلوب‌تری با تأمین‌کنندگان برقرار کنیم.
۳- انتظار داریم که با برنامه‌ریزی دقیق‌تر بتوانیم موجودی‌ها را در سطح مناسبی نگاه داریم و سفارشات و موجودی‌ها را طوری تنظیم کنیم که تا حد امکان، هزینه‌ها کم‌تر شوند و بهره‌وری افزایش یابد.
۴- انتظار داریم با برنامه‌ریزی دقیق‌تر بتوانیم از منابع‌مان به طور بهینه‌تر استفاده کنیم و ضمناً فعالیت‌هایمان منظم‌تر و مؤثرتر انجام شوند، مثلاً تولید سفارشات مهم بابت سفارشات فرعی یا محصولات فاقد اهمیت به تعویق نیافتد، زمان بی‌کاری کارگران و ماشین‌آلات کاهش یابد و تا حدّ امکان گلوگاهی در فرایند تولید وجود نداشته باشد.
۵- انتظار داریم که با تحویل به موقع سفارشات، استفاده‌ی بهینه‌تر از منابع و احتمالاً ارتقا یافتن کیفیت محصولات علاوه بر حذف هزینه‌های اضافی، قدرت رقابتی بیشتری در بازار داشته باشیم.
۵- چه اقداماتی برای برنامه‌ریزی تولید انجام میدهیم؟
اگر بخواهیم با کلّی‌نگری و صرفنظر از جزئیات، مجموعه فعالیت‌هایی که در برنامه‌ریزی تولید انجام میشود را به چند عنوان کلّی تقسیم کنیم، عبارتند از:
۲- برنامه‌ریزی و توسعه‌ی محصول
۳- برنامه‌ریزی فرایند، برای مثال انتخاب تکنولوژی، فرایند تولید، ماشین‌آلات، ابزارها و ترتیب عملیات
۴- برنامه‌ریزی تجهیزات، مثلاً برنامه‌ریزی در مورد انواع و تعداد تجهیزات، برنامه‌های تعمیرات و نگهداری، و آنالیز ظرفیت
۵- برنامه‌ریزی مواد، مثل برنامه‌ریزی در مورد نوع و مقدار مواد و موجودی‌های انبار
۶- برنامه‌ریزی تولید در معنای خاص آن شامل اقداماتی مثل برنامه‌ریزی ظرفیت ماشین‌آلات و زمان‌بندی عملیات، ترتیب انجام کارها
کنترل تولید چیست؟
هر چقدر برنامه‌ریزی دقیقی داشته باشیم، باز هم احتمال انحراف از برنامه وجود دارد و بدین جهت «کنترل تولید» موضوعیت پیدا می‌کند. هر زمان که تولید واقعی از تولید برنامه‌ریزی شده منحرف میشود، عملکردهای کنترلی وارد عمل می‌شوند تا میان آن‌ها انطباق ایجاد کنند. بنابراین کنترل تولید علاوه بر این که جنبه‌ی نظارتی دارد و اطلاعاتی ضروری را ثبت و ضبط می‌کند، صلاحیت اعمال اقدامات کنترلی مثل تنظیم ظرفیت منابع، صدور فرمان برای اصلاح برنامه‌ها یا ایجاد تغییر اساسی در ظرفیت منابع را نیز دارد.
برای این که بتوانیم درک بهتری از ضرورت کنترل تولید باشیم، صحبت از «ترک سیگار» مفید است. بسیاری از سیگاری‌ها در برهه‌هایی از زندگی‌شان برای ترک سیگار برنامه‌ریزی می‌کنند که مثلاً هر چند روز یک بار، میزان مصرف خود را کاهش دهند و نهایتاً از اعتیاد رها شوند. بخش زیادی از این افراد معمولاً چند روز اول را مطابق برنامه جلو می‌روند، اما ناگهان تحت تمایلات شدید یا اتفاقی اضطراب‌آور، از برنامه تخطی کرده و بیش از حد مجاز سیگار می‌کشند. در چنین شرایطی، آن‌ها ممکن است برنامه قبلی را به کلّی کنار بگذارند و زحمات‌شان هدر برود. حال آن که در بحث کنترل، مراقبیم که تخطی از برنامه اتفاق نیافتد و اگر اتفاق افتاد، حواس‌مان هست که آن را سریعاً شناسایی کنیم و جلوی انحراف بیشتر را بگیریم یا به کلی برنامه‌ها را تغییر دهیم و از نو شروع کنیم.
در این درس به آشنایی اولیه با مفهوم کنترل تولید و ضرورت آن بسنده می‌کنیم؛ اما همین موضوع را با جزئیات بیشتر در درس نظارت و کنترل در برنامه‌ریزی تولید مطالعه خواهیم کرد.
مدلی برای دسته‌بندی فعالیت‌های برنامه‌ریزی و کنترل تولید
اشاره کردیم که فعالیت‌های متنوعی برای برنامه‌ریزی و کنترل تولید انجام میشود. اما اگر فعالیت‌هایی که از یک جنس هستند را در گروه‌های مشابه قرار دهیم، برنامه‌ریزی و کنترل تولید را می‌توانیم به چهار فعالیت اصلی: بارگذاری (Loading)، تعیین توالی (Sequencing)، زمان‌بندی (Scheduling) و نظارت و کنترل (Monitoring and Control) تقسیم کنیم.
مدل زیر مجموعه فعالیت‌های برنامه‌ریزی و کنترل تولید را نشان می‌دهد. این مدل را از کتاب مدیریت عملیات اسلک و همکارانش انتخاب کردیم. همانطور که مشاهده می‌کنید، این فعالیت‌ها کاملاً مستقل از هم نیستند و تا حدی هم‌پوشانی دارد. مثلاً شاید برای Scheduling و مشخص کردن زمان شروع و پایان فعالیت‌ها متوجه شویم که بهتر است توالی انجام کارها را تغییر دهیم. یا برای کنترل فعالیت‌ها، ممکن است بخواهیم تغییراتی در شیوه‌ی بارگذاری فعالیت‌ها یا زمان‌بندی انجام‌شان اعمال کنیم. یا برای تعیین زمان‌بندی، ممکن است تغییراتی در کارهای محول شده به واحدهای عملیاتی اعمال کنیم. لذا وقتی برنامه‌ریزی و کنترل تولید انجام میدهیم، معمولاً همه‌ی این فعالیت‌ها در کنار هم انجام می‌شوند و به تمایز میان آن‌ها فکر نمی‌کنیم. اما از حیث آموزشی، تفکیک کردن فعالیت‌ها می‌تواند به ارائه‌ی مطالب در ساختاری دقیق‌تر و شفاف‌تر کمک کند.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.