شما در حال خواندن درس آشنایی با انواع شرکتهای تجاری از مجموعه‌ی حقوق شرکتهای تجاری هستید.
انواع شرکتهای تجاری در ایران عبارتند از: سهامی عام، سهامی خاص، مسئولیت محدود، تضامنی، نسبی، مختلط سهامی، مختلط غیرسهامی و تعاونی. در این درس با بعضی از مهم‌ترین خصوصیات شرکتهای تجاری آشنا می‌شوید تا دقیق‌تر بتوانید شرکت‌هایی که با انتظارات‌تان سازگار هستند را شناسایی کنید. ضمناً اولویت‌مان حفظ سادگی و خودداری از تعابیر و توضیحات پیچیده است. زیرا باور داریم همه‌ی فعالان عرصه‌ی کسب‌وکار باید انواع شرکتهای تجاری را بشناسند، حال آن که زبان حقوق برای اکثر مخاطبان شیوا نیست. به همین علت در این درس که اساساً برای معرفی اولیه‌ی شرکت‌ها است، از سخت‌گیری رایج فاصله می‌گیریم. اما این اغماض را در درس‌های آینده جبران می‌کنیم و با دقت بیشتری به جزئیات خواهیم پرداخت.
نکته اول: علاوه بر شرکتهای تجاری، امکان تشکیل و ثبت مؤسسات و نهادهای غیرتجاری وجود دارد. به همین علت توصیه می‌کنیم در کنار این راهنما، حتماً درس شرکت تجاری و تشکیلات غیرتجاری را مطالعه کنید.
نکته دوم: در این درس، شرکتهای تعاونی را بررسی نمی‌کنیم.
توصیف مختصر انواع شرکت تجاری
به عنوان گام اول، توضیحاتی در مورد انواع شرکتهای تجاری ارائه می‌کنیم تا تصویر شفاف‌تری از آن‌ها در ذهن‌تان شکل بگیرد و برای مطالعه دیگر آماده شوید. این توضیحات شامل برخی از کلیدی‌ترین و مهم‌ترین خصوصیات شرکت‌ها هستند.
شرکت تضامنی: در این شرکت، مسئولیت شرکا نسبت به بدهی‌های شرکت زیاد است. به همین علت حتی‌المقدور نباید چنین شرکتی را تشکیل دهیم، مگر چاره‌ی دیگری نباشد. در شرکت تضامنی، خروج شرکای قدیمی و ورود شرکای جدید کم‌تر اتفاق می‌افتد، زیرا هر شریک زمانی می‌تواند سهم خود را به دیگران منتقل کند که همه شرکا راضی باشند. نکته دیگر این است که در تصمیمهای این شرکت، همه شرکا به یک اندازه نقش دارند و میزان سهم آن‌ها ملاک نیست. حال آن که در بعضی شرکتهای دیگر مثل مسئولیت محدود و سهامی، هر چقدر مقدار سهم یا تعداد سهام یکی از شرکا بیشتر باشد، نفوذ بیشتری در تصمیمهای شرکت خواهد داشت.
شرکت نسبی: همه‌ی توضیحاتی که در مورد شرکتهای تضامنی گفتیم، در مورد شرکت نسبی صادق است. با این تفاوت که مسئولیت شرکا در برابر بدهی‌ها کم‌تر از شرکت تضامنی است. هر چند کماکان مسئولیت‌شان به طور قابل توجهی از مسئولیت شرکا در شرکتهای مسئولیت محدود و سهامی بیشتر است. پس در حالت عادی نباید چنین شرکتی را تشکیل دهیم، مگر ضروری باشد.
شرکت مسئولیت محدود: در این شرکت، مسئولیت شرکا به طور قابل توجهی کم‌تر از شرکتهای تضامنی و نسبی است. خروج شرکای قدیمی و ورود شرکای جدید به اندازه شرکتهای تضامنی دشوار نیست، اما نیاز به رضایت بخش قابل توجهی از شرکا دارد و نسبت به شرکتهای سهامی دشوار به حساب می‌آید. در تصمیمهای این شرکت، سهم شرکا مؤثر است و هر چه سهم‌الشرکه بیشتری داشته باشند، نقش مؤثرتری در تصمیمها خواهند داشت.
شرکت سهامی خاص: در این شرکت، مسئولیت شرکا به طور قابل توجهی کم‌تر از شرکتهای تضامنی و نسبی است. هر شریک می‌تواند آزادانه سهام خود را به دیگران منتقل کند، پس ورود و خروج شرکا آسان است. البته می‌توان در اساس‌نامه، انتقال سهام را محدود کرد، اما راه‌هایی برای دور زدن آن وجود دارد. ضمناً به طور کلی در مورد شرکتهای سهامی، قواعد و تشریفات بیشتری نسبت به شرکتهای غیرسهامی وجود دارد که اگر به آن‌ها مسلط نباشیم، برای خیلی از موضوعات باید از مشاوران حقوقی کمک بخواهیم.
شرکت سهامی عام: همه‌ی توضیحات‌مان در مورد شرکت سهامی خاص، برای شرکت سهامی عام نیز صادق است، با این تفاوت که اولاً نمی‌توانیم انتقال سهام را در اساس‌نامه محدود کنیم و ثانیاً تشریفات حاکم بر شرکت سهامی عام، از شرکت سهامی خاص بیشتر است. در این شرکت، مؤسسان فقط بخشی از سرمایه را می‌پردازند و باقی آن را پذیره‌نویسان تعهد می‌کنند. مثلاً مؤسسان ۴۰ میلیون تومان از سرمایه را تعهد می‌کنند، سپس پذیره‌نویسی انجام می‌شود و علاقمندان برای تأمین ۶۰ میلیون باقیمانده مشارکت می‌کنند. در نهایت مؤسسان و پذیره‌نویسان، به نسبت آورده‌هایشان سهام می‌گیرند و در تصمیمهای شرکت نقش ایفا می‌کنند. توضیحات کامل‌تر را می‌توانید در درس‌های تشکیل شرکتهای تجاری و مجامع عمومی در شرکتهای سهامی بخوانید.
شرکت مختلط سهامی: مخلوطی از شرکتهای تضامنی و سهامی است. در این شرکت باید حدأقل یک شریک ضامن وجود داشته باشد که مسئولیت آن مثل شرکا در شرکت تضامنی است. اما سایر شرکا لازم نیست ضامن باشند، بلکه می‌توانند یک سهام‌دار معمولی باشند و مسئولیت‌شان در حد شرکا در شرکت سهامی است.
شرکت مختلط غیرسهامی: مخلوطی از شرکتهای تضامنی و مسئولیت محدود است. در این شرکت باید حدأقل یک شریک ضامن وجود داشته باشد، اما مسئولیت سایر شرکا می‌تواند محدود باشد. ناگفته نماند که شرکتهای مختلط، به تنهایی یکی از انواع شرکتهای تجاری هستند؛ نه این که شرکت تضامنی تشکیل دهیم، بعداً شرکای غیر ضامن وارد کنیم و به آن شرکت مختلط بگوییم.
برای تشکیل انواع شرکت تجاری باید چند شریک باشیم؟
تشکیل شرکتهای مسئولیت محدود، تضامنی، نسبی و مختلط غیرسهامی حدأقل به دو شریک نیاز دارد. تشکیل شرکت سهامی خاص، حدأقل به سه شریک و تشکیل شرکت سهامی عام، حدأقل به پنج شریک نیاز دارد. در مورد شرکت مختلط سهامی اختلاف نظر هست، بعضی حقوق‌دانان می‌گویند حدأقل به سه شریک و بعضی می‌گویند به چهار شریک نیاز دارد.
در مورد تعداد شرکا باید به نکات زیر توجه کنیم:
۱- به تنهایی و یک نفره نمی‌توانیم هیچ شرکتی را تأسیس کنیم. پس اگر شریک نداریم اما ضرورتاً باید شرکت تشکیل دهیم، می‌توانیم از یک شخص قابل اعتماد بخواهیم که شریک‌مان شود. برای این کار نمی‌توانیم سراغ شرکتهای سهامی برویم، چون حدأقل به سه شریک نیاز دارند. شرکتهای تضامنی و نسبی هم مسئولیت زیادی بر دوش شرکا می‌گذارند و منطقی نیست شریک‌مان را به خطر بیاندازیم. پس بهترین گزینه‌ای که می‌ماند «شرکت مسئولیت محدود» است. در این جا می‌توانیم سهم‌الشرکه خودمان را زیاد و سهم شخص دیگر را کم تعیین کنیم تا کنترل شرکت با خودمان باشد. برای امضا گرفتن و مواردی که به تایید شریک نیاز دارد هم می‌توانیم وکالت بگیریم.
۲- در بعضی وبسایت‌ها نوشته‌اند که می‌توانیم شرکت یک نفره تشکیل دهیم. این نوشته‌ها معمولاً از مقالات خارجی ترجمه شده و مطابق قانون کشورمان نیستند. در بعضی کشورها، شرکت یک نفره هم به رسمیت شناخته می‌شوند، اما در ایران چنین نیست.
۳- شرکا می‌توانند شخص حقیقی یا حقوقی باشند. مثلاً چند شرکت می‌توانند با هم شریک شوند، بدون این که حتی یک شخص حقیقی حضور داشته باشد. البته اشخاص حقوقی نماینده می‌فرستند، وگرنه بدیهی است خود شرکت نمی‌تواند به جلسه بیاید و زیر اسناد را امضا کند.
۴- در هیچ کدام از انواع شرکت تجاری، محدودیتی برای تعداد شرکا وجود ندارد. مثلاً یک شرکت مسئولیت محدود می‌تواند به جای دو شریک، شامل دو هزار شریک باشد. بعضی اشتباهاً تصور می‌کنند که تعداد شرکا در شرکتهای غیرسهامی محدود است، برای همین تصمیم می‌گیرند شرکت سهامی تشکیل دهند تا بعداً محدودیتی برای افزودن به تعداد سهام‌داران نباشد. اما همانطور که گفتیم چنین محدودیتی در مورد هیچ یک از انواع شرکتهای تجاری وجود ندارد. در شرکت مسئولیت محدود هم کلمه‌ی «محدود» راجع به مسئولیت شرکا است، نه این که فعالیت‌های شرکت یا تعداد شریکان محدود باشد.
شرکا چه زمانی سهام و چه زمانی سهم‌الشرکه دریافت می‌کنند؟
در شرکتهای سهامی عام و سهامی خاص، برای این که مشخص شود هر شریک چقدر در تامین سرمایه شرکت نقش داشته از واحدی به اسم سهام استفاده می‌شود. مثلاً می‌گویند سرمایه شرکت پانصد هزار تومان است. سپس آن را به ۵۰۰ قطعه سهامِ هزار تومانی تقسیم می‌کنند. نهایتاً به شخصی که ۲۰ هزار تومان از سرمایه شرکت را تأمین کرده است، بیست سهام تعلق می‌گیرد. هر شخصی که آورده‌ی بیشتری بیاورد، سهام بیشتری دریافت می‌کند. هر شخصی سهام بیشتری داشته باشد، حق رای بیشتری در تصمیمهای شرکت دارد. همچنین اگر شرکت سود کند، سود بیشتری به او تعلق می‌گیرد و اگر شرکت ضرر کند، بیشتر از بقیه ضرر می‌کند.
سهامِ شرکتهای سهامی عام می‌تواند در بازار بورس خرید و فروش شود. این شرکت تنها شرکتی است که بخشی از سرمایه آن توسط مؤسسان -کسانی که در تشکیل شرکت پیش قدم شده‌اند- و بخش دیگر توسط پذیره‌نویسان -کسانی که بعداً به جمع آن‌ها اضافه شده‌اند- تامین می‌شود. در شرکتهای سهامی خاص، سهام وجود دارد اما متعلق به چند شریک مشخص است و در بازار بورس عرضه نمی‌شود. ضمن این که پذیره‌نویسی هم وجود ندارد و چنین نیست که هر کسی خواست، در دوران پذیره‌نویسی، سرمایه‌ای بیاورد و سهام‌دار شود. البته بدیهی است که خود شرکا می‌توانند سهام خود را به دیگران منتقل کنند. مثلاً علی که سهام‌دار شرکت سهامی خاص است، اگر طبق اساس‌نامه محدودیتی برای انتقال سهام نداشته باشد، می‌تواند سهام خود را به دوست خود منتقل کند. اما در هر حال: «هر کسی که در تشکیل سرمایه‌ی شرکت سهامی مشارکت کند، سهام دریافت می‌کند و به او سهام‌دار می‌گوییم».
در شرکتهای مسئولیت محدود، تضامنی، نسبی و مختلط غیرسهامی نیز سرمایه شرکت توسط شرکا تامین می‌شود. اما سهام وجود ندارد و هر شریک به نسبت آن چه می‌آورد سهم‌الشرکه می‌گیرد. در عمل سهم‌الشرکه نیز مثل سهام نشان می‌دهد که هر شریک چقدر در شرکت حق و حقوق دارد و فعلاً لازم نیست در مورد تفاوت این کلمات سخت‌گیری کنیم.
اگر سرمایه‌مان کم است باید کدام نوع شرکت را تشکیل دهیم؟
اگر در روزنامه رسمی، خلاصه شرکت‌نامه‌ها و آگهی‌های تاسیس را نگاه کنیم، می‌بینیم در همه‌ی آن‌ها مبلغ سرمایه نوشته شده است. برای تشکیل همه انواع شرکتهای تجاری، باید مشخص کنیم که سرمایه شرکت چقدر است. این سرمایه توسط شرکا تأمین می‌شود و در اختیار شرکت قرار می‌گیرد. در حال حاضر، حدأقل سرمایه‌ای که در قانون برای تشکیل انواع شرکتهای تجاری درج شده به اندازه‌ای ناچیز است که لازم نیست نگران آن باشیم.
برای انجام هر فعالیت، کدام شرکت تجاری مناسب‌تر است؟
به صورت کلی هیچ شرکتی را نمی‌توان برای کار نامشروع یا غیرممکن تشکیل داد. مثلاً نمی‌توانیم شرکتی برای کلاهبرداری یا تبدیل آب به بنزین تشکیل دهیم. اما به جز این قواعد کلی، باید بدانیم که:
۱- موضوع فعالیت شرکتهای غیر سهامی باید حتماً تجاری باشد. اعمال تجاری را در این درس فهرست کردیم. اما موضوع فعالیت شرکتهای سهامی می‌تواند تجاری یا غیرتجاری باشد.
۲- تشکیل دادن و ثبت شرکت به معنی مجوز داشتن نیست. یعنی اگر شرکتی را با موضوع فعالیت «تولید اتصالات» ثبت کنیم، بدین معنا نیست که مجوز تولید اتصالات را داریم. بلکه بعد از ثبت شرکت باید برای اخذ مجوز اقدام کنیم. البته ناگفته نماند که انجام خیلی از فعالیت‌ها نیازی به تشکیل شرکت ندارد و شخص حقیقی نیز می‌تواند مجوز انجام آن‌ها را دریافت کند.
۳- در مورد بعضی از فعالیت‌ها، برای ثبت شرکت باید ابتدا مجوز انجام آن فعالیت را بگیریم. مثلاً اگر موضوع فعالیت شرکت معاملات طلا و نقره و ارز یا ورود و صدور ارز باشد، فقط زمانی می‌توان شرکت را ثبت کرده که ابتدا مجوز مربوطه اخذ شده باشد. اما این موارد استثنایی هستند و در مورد بیشتر فعالیت‌ها، می‌توانیم ابتدا شرکت را ثبت کنیم و بعداً در صورت نیاز مجوزهای لازم را اخذ کنیم. مثلاً برای تولید یک محصول، بدون نیاز به هیچ مجوز خاصی می‌توانیم برای ثبت شرکت اقدام کنیم و بعداً به اسم شرکت از وزارت صنعت و معدن یا نهادهای دیگر مجوز بگیریم.
۴- مجوز بعضی فعالیت‌ها فقط برای بعضی از انواع خاص شرکتهای تجاری صادر می‌شود، مثلاً برای تأسیس صرافی باید حتماً شرکت تضامنی ثبت کنیم. اما به استثنای این موارد، فرقی نمی‌کند که برای فعالیت مورد نظرمان کدام نوع شرکت را تشکیل دهیم. البته نباید فراموش کنیم که اگر فعالیت‌مان غیرتجاری است و می‌خواهیم شرکت تجاری تأسیس کنیم، این شرکت لزوماً باید سهامی باشد (نکته ۱).
کدام شرکت برای افراد کم‌تجربه مناسب‌تر است؟
شرکت مسئولیت محدود. در این شرکت همانطور که اشاره شد، مسئولیت شرکا نسبت به بدهی‌ها محدود است. علاوه بر این در شرکت مسئولیت محدود، بسیاری از تشریفات و ملاحظات مربوط به شرکتهای سهامی وجود ندارد. مثلاً لازم نیست آورده‌‌های غیرنقدی شرکا توسط کارشناس دادگستری ارزیابی شود و هر سال مجمع عمومی برگزار کنند. ضمناً در حالت عادی، اگر توافق دیگری در اساس‌نامه نشده باشد، شرکا نمی‌توانند آزادانه سهم خود را به دیگران انتقال دهند و از شرکت بروند. البته اگر تعداد شرکا زیاد باشد، یا شرکا همدیگر را نشناسند یا اختلاف نظر زیادی داشته باشند، تشریفات شرکتهای سهامی به کار می‌آید و به اداره‌ی بهتر امور کمک می‌کند. بنابراین در چنین مواردی می‌توان جای شرکت مسئولیت محدود، شرکت سهامی خاص تشکیل داد.
در کدام شرکت‌ها ورود و خروج شریکان ساده‌تر است؟
در شرکت سهامی عام، هر کسی می‌تواند سهام خود را بفروشد و از شرکت خارج شود. دیگران هم می‌توانند سهام او را بخرند و به دایره شرکا اضافه شوند. پس درب این شرکت به روی خیلی‌ها باز است و اگر می‌خواهیم همه امور در کنترل خودمان باشد، نباید به فکر تشکیل این شرکت باشیم. در شرکت سهامی خاص نیز هر کدام از سهام‌داران می‌تواند به دلخواه خود سهام خود را به شخص دیگری انتقال دهد. اما در این شرکت شرکا می‌توانند توافق کنند که انتقال سهام به دیگران نیازمند موافقت سایر شرکا باشد. هر چند که این توافق خیلی قدرتمند نیست، زیرا اگر مخالفت بقیه با انتقال سهام موجه نباشد، شریک می‌تواند اجازه‌ی آن را از دادگاه بگیرد و انتقال را انجام دهد.
در شرکت مسئولیت محدود، انتقال سهم به شرکای دیگر آسان و انتقال سهم به اشخاص بیرون از شرکت سخت است. در این شرکت، هر شریکی می‌تواند با شریک دیگر توافق کند و سهم خود را به او انتقال دهد. پس اگر شخصی بخواهد از شرکت برود، می‌تواند تمام سهم خود را به شریک دیگر انتقال دهد. اما اگر بخواهد سهم خود را به اشخاص دیگر در بیرون از شرکت منتقل کند، اکثریت عددی شرکا (نصف به علاوه یک نفر) باید رضایت دهند. همچنین اگر شرکا فقط دو نفر باشند، انتقال فقط زمانی مقدور است که شریک دیگر موافق باشد. بنابراین با ثبت این شرکت، خیال‌مان راحت است که شرکا به سادگی تغییر نمی‌کنند و نفرات مشخصی هستند.
در شرکتهای تصامنی و نسبی، هیچ شریکی نمی‌تواند سهم خود را به دیگران -حتی به شریکان دیگر- منتقل کند، مگر همه شرکا رضایت دهند. بنابراین در این شرکت‌ها، انتقال سهم نسبتاً دشوارتر و محدودتر است. همچنین در شرکت مختلط سهامی که ترکیبی از شرکت سهامی و تضامنی است، سهام‌داران می‌توانند آزادانه سهام خود را منتقل کنند (مگر این که توافق دیگری کرده باشند) اما شرکای ضامن وقتی می‌توانند این کار را انجام دهند که سایر شرکا موافقت کنند.
شرکا در کدام یک از انواع شرکتهای تجاری، مسئولیت بیشتری نسبت به بدهی‌ها دارند؟
در شرکتهای تضامنی و نسبی، مسئولیت شرکا نسبت به بدهی‌های شرکت نامحدود است. مثلاً شاید مجموعاً ده میلیون تومان به شرکت آورده باشند، اما در شرایطی مجبور شوند که ۵۰ میلیارد تومان از بدهی‌های شرکت را از حساب شخصی خود بپردازند. به همین علت حتی‌المقدور زیر بار این مسئولیت سنگین نمی‌رویم، مگر برای اخذ مجوز یا انعقاد قرارداد لازم باشد. مثلاً شاید یک شرکت معتبر برای واگذاری نمایندگی فروش محصولاتش فقط با شرکتهای تضامنی همکاری کند و برای استفاده از این فرصت، شرکت تضامنی ثبت کنیم.
در شرکتهای مختلط بعضی از شرکا ضامن هستند و مسئولیت زیادی نسبت به بدهی‌های شرکت دارند، اما مسئولیت سایر شرکا محدود است. بنابراین ترجیح می‌دهیم حتی‌المقدور به عنوان شریک ضامن وارد این شرکت‌ها نشویم.
در شرکتهای سهامی و مسئولیت محدود، مسئولیت شرکا به آورده‌هایشان محدود می‌شود. یعنی در بدترین حالت، هر چه به شرکت آورده را از دست می‌دهند و سودی به آن‌ها تعلق نمی‌گیرد. اما طلبکاران نمی‌توانند مستقیماً به آن‌ها مراجعه کنند و طلب خود را از آن‌ها بخواهند. بنابراین مسئولیت شرکا کم‌تر از شرکتهای تضامنی و نسبی است. در این میان، با توجه به دشواری‌های ثبت شرکت سهامی عام و ویژگی‌های خاص آن، اکثراً ترجیح می‌دهند شرکت سهامی خاص یا شرکت مسئولیت محدود تشکیل دهند.
روی کدام شرکت تجاری می‌توانیم کنترل بیشتری داشته باشیم؟
در شرکتهای تضامنی، نسبی و مختلط غیرسهامی، به استثنای بعضی موارد خاص که به اتفاق آراء (موافقت همه شرکا) نیاز دارند، اصولاً تصمیمها با رأی اکثریت اتخاذ می‌شوند. یعنی شریکی که ۴% سهم دارد می‌تواند به اندازه شریکی که ۴۰% سهم دارد در تصمیمها مؤثر باشد. پس نباید تصور کنیم که اگر این شرکت‌ها را تشکیل دهیم و سهم‌الشرکه زیادی داشته باشیم، کنترل شرکت را به دست می‌گیریم. بلکه همه شرکا به اندازه‌ی ما در تصمیمها نقش دارند. هر چند این مسأله را می‌توان با تغییر مکانیزم تصمیم‌گیری در اساس‌نامه حل کرد.
این موضوع در شرکتهای مسئولیت محدود و سهامی خاص وجود ندارد و شریکی که سهم زیادتری دارد، نفود بیشتری در تصمیمهای شرکت خواهد داشت. البته در شرکتهای سهامی، تشریفات زیادی وجود دارد که باید رعایت شوند. پس از آن جا که تشریفات زیاد باعث محدودیت می‌شود، شرکت مسئولیت محدود گزینه‌ی مناسب‌تری برای حفظ کنترل است. البته به شرطی که بخش قابل توجهی از سرمایه شرکت را خودمان تأمین کرده باشیم و سهم‌الشرکه زیادی داشته باشیم.
موضوع دیگر این است که در شرکت سهامی عام، شرکا دائما تغییر می‌کنند و ممکن است بعضی افراد با خرید تعداد زیاد سهام، به ناگهان در دایره‌ی تصمیم‌گیرندگان اصلی قرار بگیرند. بنابراین اگر می‌خواهیم کنترل شرکت کاملاً به دست خودمان باشد، باید بیشتر سهام را در اختیار داشته باشیم. هر چند، حتی در این حالت هم نظارت زیاد بر شرکتهای سهامی و قواعد حاکم بر آن باعث محدودیت‌مان می‌شوند. در شرکت سهامی خاص نیز اصولاً انتقال سهام به دیگران آزاد است؛ پس شاید دو یا چند شریک تمام سهام خود را به شخص دیگری منتقل کنند و آن شخص به یک تصمیم‌گیرنده مهم تبدیل شود. بنابراین اگر به فکر کنترل شرکت سهام خاص هستیم، باید از ابتدا اکثر سهام شرکت متعلق به خودمان باشد، یا بتوانیم انتقال سهام توسط شرکا را به موجب اساس‌نامه محدود کنیم.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.