شما در حال خواندن درس طوفان فکری چیست؟ از کارگاه ایده هستید.
در مباحث ایده‌پردازی و حلِّ‌مساله، کمتر روشی به اندازه‌ی طوفان فکری شناخته شده است چون قواعد آن به شدت ساده و قابل فهم هستند، اما همین سادگی باعث شده که بعضی افرادِ کم تجربه، جلساتی شبیه طوفان فکری برگزار کنند که عملا در حد یک گفت و گوی شلوغ و بی‌فایده است. در سوی دیگر هم بعضی مدرسّان، شاخ و برگ و نکته و قانون‌های زیادی به طوفان فکری اضافه کرده‌اند و از آن موجودی به پیچیدگی نظریه‌ی نسبیت ساختند.
شاید شما هم تحت تاثیر یکی از این روش‌های افراطی باشید؛ پس برای یادگیری باید موقتاً دانسته‌های قبلی خود را کنار بگذارید و یک‌بار تمام قسمت‌های این درس را با دقت بخوانید.
تعریف طوفان فکری چیست ؟
اولین بار در سال ۱۹۳۹ آقای الکس اوسبورن (Alex Osborn) ، به‌عنوان یک فعال حوزه‌ی تبلیغات، برای پیدا کردن ایده‌های خلاقانه روشی به نام طوفان فکری را معرفی کرد که به‌صورت گروهی انجام می‌شد، چون اعتقاد داشت که ایده‌پردازیِ گروهی نتایج بهتری نسبت به تلاش‌های انفرادی دارد.
پس آسبورن، صاحب عکس، در کتاب Applied Imagination روشی را پیشنهاد کرد که امروزه با نام طوفان فکری کلاسیک شناخته میشود و بر اساس آن جلسه‌ای تشکیل میشود و اعضای آن با رعایت چند قانون به طرح ایده‌ها و راهکارها مشغول می‌شوند.
بعد از اوسبورن، چارلز کلارک و بسیاری دیگر از افراد روی طوفان فکری کار کردند و در نتیجه مجموعه‌ای از روش‌های طوفان فکری معرفی شد که هدف مشترکی داشتند اما در اجرا متفاوت بودند.
امروزه دیگر طوفان فکری یک روش گروهی نیست و روش‌های انفرادی مبتنی بر آن وجود دارد و استفاده میشود، ضمن اینکه اعتقاد آسبورن در خصوص برتری ایده‌پردازی گروهی زیر سوال رفته است.
طوفان فکری به روش‌هایی گفته میشود که با کاهش موانع خلاقیت و برانگیختگی ذهن به ایجاد تعداد زیادی ایده کمک می‌کنند.
طوفان فکری در چه مواردی قابل استفاده است؟
طوفان فکری در چه مواردی قابل استفاده است؟
طوفان فکری یک روش ایده‌پردازی و حلّ‌مساله است پس هر جا که ایده بخواهیم یا مساله‌ای باشد، از نام‌گذاری گرفته تا سیاست‌گذاری و پیدا کردن راهکار، می‌تواند مورد استفاده قرار بگیرد. این موارد با هر دو روش انفرادی و گروهی به دست می‌آیند اما روش‌های گروهی مزایای دیگری هم دارند که نمونه‌هایی از آن را می‌خوانید:
– افزایش روحیه‌ی تیمی و تعامل میان کارمندان یک سازمان یا اعضای یک تیم
– تصمیم‌گیری برای مسائلی که مربوط به یک گروه است و باید تصمیم جمعی اتخاذ شود
– افزایش انگیزه میان نفرات
البته یادمان باشد که بنیاد و اساس طوفان فکری رسیدن به ایده‌های جامع و کامل نیست بلکه پیدا کردن مجموعه‌ای از ایده‌های اولیه و خام است که پتانسیلِ بلوغ دارند.
چهار قانون اصلی طوفان فکری
اوسبورن برای کاهش موانع خلاقیت و افزایش تحریک ذهنی، چهار قانون برای جلسات طوفان فکری در نظر گرفته بود که هنوز هم معتبر هستند و استفاده می‌شوند.
قانون اول: زیر سوال بردن، مسخره‌کردن، انتقاد و هرگونه نظر منفی در مورد ایده‌ها ممنوع است!
ترس از قضاوت شدن و نظر منفی یکی از اصلی‌ترین موانع‌ِ خلاقیت است که رعایت قانون اول به کاهش آن کمک می‌کند، پس حتی در روش‌های فردی نباید ایده‌های خودمان را قضاوت کنیم.
البته نهایتا ایده‌ها ارزیابی می‌شوند و این قانون برای مرحله‌ی ایده‌پردازی است.
قانون دوم. هر ایده‌ای می‌تواند مطرح شود!
شخص یا اشخاصی که درگیر‌ِ طوفان فکری هستند باید بدانند که قرار نیست منطقی و علمی و توجیه‌پذیر حرف بزنند! بسیاری از ایده‌های به ظاهر مسخره و احمقانه با تغییرات ساده به ایده‌های خوبی تبدیل می‌شوند و این قانون یعنی ترسی از حیثِ درست و غلط بودن ایده‌ها نداشته باشیم.
قانون سوم. در طوفان فکری کمیّت مهم است نه کیفیت!
شاید در عمل یک ایده‌ی خوب بهتر از هزار ایده‌ی معمولی باشد اما در طوفان فکری شعار این است که ده ایده‌ی مزخرف بهتر از نُه ایده‌ی فوق‌العاده است! اجرای دقیق و واقعی این قانون کمک می‌کند که ذهن برای بیشتر شدن ایده‌ها هر چه می‌خواهد انجام دهد که هدف اصلی طوفان فکری است.
قانون چهارم. برای تغییر و تکمیل و ترکیب ایده‌ها تلاش کنید!
این مورد برای اصلاح و تکمیل قانون اول است که کاسه‌ی داغ‌تر از آش نباشیم، چون گاهی اعضا برای رعایت قانون اول سعی می‌کنند که به ایده‌های موجود (یا نظرات قبلی خودشان) بی‌توجه باشند تا نقدی صورت نگیرد اما اعضای جلسه باید روی ایده‌های مطرح شده فکر کنند و برای تغییر یا تکمیل آن‌ها کوشش کنند.
طوفان فکری انفرادی چگونه است؟
گفتیم که طوفان فکری با دو هدف تحریک ذهن برای ایده‌پردازی و حذف موانع خلاقیت استفاده میشود. در روش گروهی، ذهن هر شرکت‌کننده با حرف‌ها و ایده‌های دیگران تحریک میشود اما در روش‌های انفرادی از ابزارهایی مثل تداعی‌آزاد و نقشه‌ی ذهنی و … استفاده می‌کنیم و با توجه به نبودن ترس از قضاوت و خجالت و کمبود اعتمادبه‌نفس، موانع خلاقیت ذاتا کمتر از انواع گروهی هستند و همچنین قوانین چهارگانه‌ی اوسبورن در این حالت هم قابل اجرا هستند.
پس طوفان فکری انفرادی هم می‌تواند همان اهداف طوفان فکری گروهی را برآورده کند و منطبق بر چهار قانون اصلی باشد؛ البته اوسبورن آن را برای کار گروهی معرفی کرده بود چون اعتقاد داشت نتایج ایده‌پردازی گروهی از خلاقیت فردی درخشان‌تر است اما به مرور معلوم شد که در موارد زیادی هم روش‌های فردی بازدهی بیشتری داشته‌اند.
روش کلاسیک طوفان فکری چگونه برگزار میشود؟
معمولا طوفان فکری با همان روش کلاسیک و گروهی شناخته میشود که مبنای سایر روش‌ها هم است؛ پس وقتی می‌گوییم “معمولا” باید از همان طوفان فکری کلاسیک یا معمولی صحبت کنیم و در مورد سایر روش‌ها هم درس‌های دیگری در نظر گرفتیم که می‌توانید مطالعه کنید.
نکته: زمانی که به شما پیشنهادِ طوفان فکری می‌دهند و نوع آن تعیین نشده منظورشان احتمالا روش کلاسیک آن است که در ادامه یاد می‌گیرید.
معمولا جلسات طوفان فکری کلاسیک به ترتیب زیر انجام می‌شوند:
- انتخاب مساله
- مقدمات جلسه از جمله هماهنگ کردن با نفرات، انتخاب محل مناسب، تعیین زمان‌بندی، انتخاب مدیر و دبیر جلسه
- شروع جلسه، تشریح موضوع و مرور قوانین توسط مدیر جلسه
- بیان ایده‌ها از طرف اعضای جلسه (نوبتی یا در قالب بحث آزاد) و ثبت توسط دبیر جلسه
- پایان مرحله‌ی طوفان فکری و ایده‌پردازی و شروع‌ِ بحث آزاد در مورد ایده‌ها
- ارزیابی نهایی و انتخاب ایده‌های برتر با مشارکت شرکت‌کنندگان
این مراحل می‌توانند در چهار فاز هماهنگی، طوفان فکری، بحث آزاد و جمع‌بندی طبقه‌بندی شوند که در تصویر زیر نمایش داده شده و در ادامه با سوال و جواب به آن مسلط می‌شوید.
در ادامه هر سوالی مطرح میشود در مورد روش کلاسیک است و ترتیب آن‌ها را بر اساس مراحل برگزاری جلسه انتخاب کردیم؛ یعنی از سوالات مرحله‌ی هماهنگی شروع می‌کنیم و با سوالات مرحله‌ی ارزیابی درس به پایان می‌رسد.
جلسات طوفان فکری چند نفره است؟
معمولا بیشتر جلسات طوفان فکری با چهار تا هفت شرکت‌کننده برگزار می‌شوند اما نمی‌توانیم یک عدد بهینه انتخاب کنیم و بستگی به موضوع و ویژگی روحی شرکت کنندگان و توان‌مندی مدیر جلسه و … دارد.
به‌طور کلّی با افزایش شرکت‌کنندگان:
– تفاوت دیدگاه‌ها پررنگ‌تر شده و از همگرایی ایده‌ها جلوگیری میشود.
– احتمال برانگیختگی و تحریک ذهن شرکت‌کنندگان بیشتر است.
– مدیریت جلسه و رعایت قوانین دشوار میشود.
– شرکت‌کنندگان خجالتی و درون‌گرا مشارکت کمتری دارند.
– اگر مطرح کردن ایده‌ها نوبتی باشد، افراد باید تا زمان بیشتری برای گفتن ایده‌هایشان صبر کنند.
ترکیب نفرات در جلسه‌ی طوفان فکری چگونه باشد؟
باید به تفاوت اعضای جلسه و نسبت‌ها توجه کنیم تا نفرات راحت باشند، مثلا حضور یک خانم میان هفت آقا نسبت مناسبی نیست یا اگر هفت نفر گویش یکسانی دارند شاید نفر هشتم با گویش متفاوت احساس خوبی نداشته باشد.
ضمناً انتخاب دقیق نفرات می‌تواند بر اساس سناریوهای از پیش تعیین شده باشد؛ مثلا شخص برون‌گرای غیرمتخصص را برای تحریک افراد درون‌گرای متخصص دعوت کنیم یا افرادی با دیدگاه‌های مخالف داشته باشیم تا جلسه پرشورتر باشد.
جلسه را کجا برگزار کنیم؟
مهم‌ترین پارامتر در انتخاب مکان جلسه این است که شیوه‌ی چیدمان، القا کننده‌ی تفاوت جایگاه نفرات نباشد.
ضمنا گاهی تغییر فضا کمک می‌کند که اختلاف رتبه‌های سازمانی یا اجتماعی کمتر دیده شود یا نفرات احساس بهتری داشته باشند و به همین علت بعضی جلسات می‌توانند در فضای غیررسمی مثل رستوران و سفره‌خانه و پارک و کوه و ساحل و … باشند.
زمان‌بندی جلسه چگونه است؟
تمام وقتِ یک جلسه برای ایده‌پردازی نیست و پس از آن نفرات آزادانه بحث می‌کنند، چون در مرحله‌ی اول در مورد ایده‌ها زیاد صحبت نمی‌شود و منطق و علت آن‌ها معلوم نیست و پس از برطرف شدن سوالات و ارائه‌ی توضیحات مرحله‌ی ارزیابی شروع میشود تا بهترین ایده (ایده‌ها) انتخاب شود. زمان رایج برای بخش طوفان فکری حدود ۱۵ تا ۴۵ دقیقه است و معمولا برای مراحل بحث آزاد و ارزیابی مجموعا همین زمان در نظر گرفته میشود یعنی در یک جلسه ۹۰ دقیقه‌ای ۴۵ دقیقه برای طوفان فکری و ۴۵ دقیقه برای بحث آزاد و ارزیابی است؛ البته معمولا مراحل دوم و سوم مطابق برنامه زمانی پیش نمی‌روند.
گفتن نظرات نوبتی باشد یا آزاد؟
این جزو مهارت‌های مدیر جلسه است که پیش‌بینی کند کدام روش بهتر است و گاهی هر دو روش در یک جلسه استفاده می‌شوند؛ مثلا وقتی که ذهن شرکت‌کنندگان تحریک شده و نظرات زیادی ارائه میشود بهتر است که جلسه به سمت بیانِ آزاد ایده‌ها هدایت شود و نوبتی نباشد اما درجلساتی که فضای سنگینی حاکم شده و طوفان شکل نگرفته ایده‌پردازی نوبتی بهتر است چون همه مجبور به مشارکت می‌شوند.
بحث آزاد با چه هدفی انجام میشود؟
با توجه به زمان محدود اعضای جلسه در بیان ایده‌هایشان بسیاری از عناوین برای سایرین مبهم هستند و نمی‌دانند چه منطقی برای آن‌ها وجود داشته است؛ بحث آزاد پس از مرحله‌ی ایده‌پردازی کمک می‌کند تا همه‌ی اعضا با ایده‌ها آشنا شوند و در مرحله‌ی ارزیابی پیش‌زمینه‌ی بهتری داشته باشند.
ارزیابی ایده‌ها چگونه است؟
وقتی فهرست ایده‌ها آماده شد و اعضا در موردشان بحث آزاد کردند مرحله‌ی ارزیابی شروع میشود؛ در این مرحله برای هر ایده رای‌گیری میشود تا نهایتا ایده‌های برتر معلوم شوند. معمولاً روند رای‌گیری با حذف یک‌به‌یک گزینه‌ها است یعنی آنقدر گزینه‌ها حذف می‌شوند تا نهایتا بهترین‌ها بمانند و با این روند معمولا فرصت بیشتری برای فکر کردن و انتخاب بهترین گزینه وجود دارد.
بیشتر مطالعه کنید …
ما بسیاری از روش‌های رایج طوفان فکری را در ویکی‌تولید بررسی می‌کنیم، اما قبل از آن می‌توانید در لینک زیر ۱۹ روش رایج را ببینید و توضیح‌شان را بخوانید.
Top Brainstorming Techniques to Generate Ideas for Every Situation
شماره و نام درسی که هم‌اکنون خواندید:
درس هفتم. آشنایی با طوفان فکری و روش کلاسیک آن از کارگاه ایده