بازار و انواع آن در علم اقتصاد

«مفهوم بازار» در علم اقتصاد

بر خلاف تعاریف ارائه شده در بازاریابی که از مفهوم بازار (Market) برای اشاره به «خریداران» یک محصول یا خدمت خاص استفاده می‌کنند و عرضه‌کنندگان را متعلق به صنعت (Industry) می‌دانند، این مفهوم در علم اقتصاد مشتمل بر هر دو گروه «خریداران» و «فروشندگان» است. خریدار (Buyer) یکی از طرفین معامله است که کالا، خدمت یا مجموعه‌ای از آن‌ها را در ازای پرداخت پول یا استفاده از روش‌های دیگر پرداخت دریافت می‌کند و فروشنده (Seller) طرف دیگری است که کالا، خدمت یا مجموعه‌ای از آن‌ها را عرضه می‌کند.

در علم اقتصاد، منظور از بازار: «جایی است که خریداران و فروشندگان برای تبدل کالاها یا خدمات با یکدیگر مواجه می‌شوند». البته این مفهوم فراتر از یک جا و مکان است و می‌تواند مثل دیجی‌کالا یا آمازون، وجود خارجی نداشته و قابل رؤیت نباشد. به عبارت دقیق‌تر، در علم اقتصاد «بازار» مفهومی انتزاعی برای تصور دقیق‌تر تعامل میان تقاضا و عرضه یا خریداران و فروشندگان است. به عنوان مثال وقتی از بازار کار (Labor Market) صحبت می‌کنیم، منظور جایی مثل یک پاساژ یا فروشگاه نیست که متقاضیان کار و کارفرمایان با یکدیگر مذاکره کنند؛ بلکه همان تعامل میان افراد آماده به کار و کارفرمایان برای مبادله‌ی «تخصص و خدمات» با «دستمزد و سایر امتیازات» است.

مثال‌هایی برای درک بهتر مفهوم بازار

برای درک بهتر مفهوم بازار، توجه به مثال‌های زیر مفید است:

۱- «بازار خودروی ۲۰۶ در ایران» شامل تمام فروشندگان و خریداران این خودرو در کشور ایران است. برای هر محصول یا خدمت قابل عرضه که شخص یا اشخاصی متقاضی خرید آن باشند، می‌توانیم یک بازار تصور کنیم.

۲- «بازار محصولات سامسونگ» شامل همه‌ی کالاها و خدمات این شرکت مثل لوازم خانگی، تلفن‌های همراه، نرم‌افزارهای جانبی و امثالهم است که به متقاضیان عرضه می‌شود. بنابراین بازار لزوماً روی یک محصول یا خدمت مشخص متمرکز نیست، بلکه می‌تواند در بردارنده‌ی مجموعه‌ای از خدمات و محصولات مختلف باشد.

۳- اپلیکیشن اوبر یا اسنپ نمونه‌ای از بازار است، زیرا مجموعه‌ای متقاضیان خدمات -کسانی که خواهان سفرهای شهری هستند- را در ارتباط با عرضه‌‌کنندگان خدمات قرار می‌دهد.

۴- کشور ایران و هر کشور دیگری را می‌توانیم بازار بدانیم. وقتی می‌گوییم «بازار ایران» و نوع کالاها یا خدمات را مشخص نمی‌کنیم، منظورمان تمام عرضه و تقاضایی است که برای کالاها و خدمات مختلف در ایران شکل می‌گیرد.

۵- یک فروشگاه کوچک مثل بقالی یا فلافل‌فروشی بازار به حساب می‌آید، زیرا در آن خرید و فروش انجام می‌شود و عرضه و تقاضا وجود دارد. در چنین فروشگاهی ممکن است فقط یک فروشنده یا عرضه‌کننده وجود داشته باشد.

۶- ممکن است برای یک محصول، صدها تأمین کننده و فقط یک خریدار وجود داشته باشد. در این شرایط نیز مواجهه‌ی فروشندگان و خریدار و تعامل میان آن‌ها، یک بازار به وجود می‌آورد.

۷- اگر در یک وبسایت، پیشنهاداتی عرضه شود که هیچ کس حاضر به خرید آن‌ها نباشد و به کلّی شکل‌گیری تقاضا در موردشان دور از تصور باشد، نمی‌توانیم آن را بازار قلمداد کنیم.

انواع بازار از نظر میزان رقابت

انواع متنوعی از بازارها وجود دارد، بنابراین دسته‌بندی آن‌ها برای تجزیه‌وتحلیل و مقایسه‌‌ی دقیق‌تر ضروری است. برای این کار متناسب با هدف، معیارهای زیادی وجود دارد. مثلاً می‌توانیم بازارهای مختلف را از نظر جغرافیایی به بازارهای ملّی، منطقه‌ای و بین‌المللی و از نظر مدت زمان به بازارهای موقت و دائمی یا از حیث هماهنگی با قواعد حقوقی به بازارهای قانونی و غیرقانونی تقسیم کنیم. همچنین گاهی بازارها از نظر ماهیت محصولات به دسته‌هایی مثل بازار کالاهای مصرفی، بازار خوراکی و بازار سرمایه تقسیم‌بندی می‌شوند.

اما یکی از مهم‌ترین معیارهای دسته‌بندی بازارها در علم اقتصاد، میزان «رقابتی بودن» است که بر اساس آن می‌توانیم بازارها را به چهار گروه رقابت کامل، رقابت انحصاری، رقابت چند جانبه و انحصار کامل تقسیم کنیم. آشنایی با این تقسیم‌بندی، یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازها برای درک درس‌های عرضه و تقاضا است، بنابراین در ادامه توضیحات مفصل‌تری در موردشان ارائه خواهیم کرد.

رقابت کامل (Perfect Competition)

بازار رقابت کامل نوعی بازار ایده‌آل است که وجود خارجی ندارد، اما می‌تواند مدل مفیدی در مطالعات اقتصادی باشد. در این بازار تعداد زیادی خریدار و فروشنده وجود دارد که کنترل چندانی بر قیمت‌‌ها ندارند و اصطلاحاً قیمت‌پذیر (Price Taker) هستند. برای این که چنین بازاری شکل بگیرد باید «قیمت‌ها فقط بر اساس عرضه و تقاضا تعیین شوند». تحقق این وضعیت ساده نیست و شرایط خاصی را اقتضا می‌کند که در ادامه اشاره می‌کنیم.

باید فروشندگان و خریداران زیادی برای محصول وجود داشته باشد. بدیهی است که هر چه فروشندگان و خریداران محدودتر باشند، کنترل بیشتری روی قیمت‌گذاری دارند و از وضعیت رقابت کامل دور می‌‌شویم. مثلاً فرض کنید که در کل تهران فقط یک نانوایی وجود داشته باشد، در این حالت قیمت نان کاملاً تحت کنترل این نهاد اقتصادی است.

محصول یا محصولاتی که عرضه می‌شوند باید همگن (Homogenous) و دارای ویژگی‌ها و کیفیت کاملاً مشابه باشند. به عبارتی ویژگی‌های کیفی یا ظاهری نباید روی قیمت محصول تأثیرگذار باشند و محصولات هیچ فروشنده‌ای نباید برتر و جذاب‌تر از محصولات دیگران باشد. اگر این شرط وجود نداشته باشد، عامل دیگری به جز عرضه و تقاضا بر قیمت محصولات تأثیرگذار می‌شود که با تعریف رقابت کامل هم‌خوانی ندارد.

باید خریداران و فروشندگان به تمام اطلاعات ضروری و مرتبط دسترسی داشته باشند تا بتوانند منطقی‌ترین تصمیم‌های اقتصادی را اتخاذ کنند، مثلاً در این بازار خریداری وجود ندارد که قیمت واقعی محصول را نداند و فروشندگان هم می‌دانند که محصولات دیگران به سادگی می‌تواند جای محصولات آن‌ها را پر کند. به عبارتی در این بازار، بی‌اطلاعی روی قیمت‌ها تأثیر نمی‌گذارد.

رفتار خریداران و فروشندگان نباید تحت تأثیر عوامل غیراقتصادی مثل روابط دوستانه، شهرت یک برند، اعتبار زیاد یک مشتری یا تبانی باشد. به عبارت دیگر، خریداران و فروشندگان فقط و فقط بر اساس عوامل اقتصادی تصمیم‌گیری می‌کنند. در این بازار هیچ خریداری به دلیل خوش‌رفتار بودن فروشنده یا جوان بودن او حاضر نیست پول بیشتری در ازای محصول پرداخت کند و هیچ فروشنده‌ای به بهانه‌ی تغییر شغل ارزان‌فروشی نمی‌کند.

دولت نباید مداخله‌ای در قیمت‌گذاری داشته باشد. اگر قیمت محصول بر اساس عرضه و تقاضا هزار تومان باشد، اما دولت اعلام کند که حدأکثر قیمت ۵۰۰ تومان است، مهم‌ترین ویژگی «رقابت کامل» نقض خواهد شد.

بعضی هزینه‌های سفارشی و متغیر که روی قیمت تأثیر می‌گذارند باید حذف شوند یا مجانی باشند. به عنوان مثال در این بازار، هزینه‌های حمل‌ونقل و گارانتی نباید وجود داشته باشند یا اگر وجود دارند باید برای همه برابر باشند و بتوانیم آن‌ها را جزئی از خود محصول تصور کنیم. در غیر این صورت به جز عرضه و تقاضا، عامل دیگری را نیز در تعیین قیمت دخالت داده‌ایم.

فروشندگان باید آزادانه به این بازار وارد یا از آن خارج شوند. مثلاً ورود به این بازار نیازمند مجوز، تکنولوژی، تجربه یا سرمایه‌ی قابل توجهی نیست و از سوی دیگر اگر فروشنده‌ای از کار خود ناراضی است، تعهدات قبلی و اوضاع خراب بازارهای دیگر باعث نمی‌شود که در بازار کنونی بماند. برای این که چنین اتفاقی بیافتد، عملاً باید این فرض محال را نیز در نظر بگیریم که انتقال فوری منابع از بازاری به بازار دیگر امکان‌پذیر است، یعنی سرمایه‌گذاری که در بازار موبایل است بتواند فوراً با همان امکانات در بازار خودرو فعالیت کند.

با این اوصاف مشهود است که هیچ بازاری نمی‌تواند در وضعیت رقابت کامل باشد؛ اما بعضی بازارها گاهاً به این وضعیت نزدیک می‌شوند. به عنوان مثال در بازار سهام، فروشندگان و خریداران در فضایی نسبتاً شفاف به تبادل «سهام» اشتغال دارند. سهام یک کالای همگن است و هر قطعه از سهام بانک پارسیان، تفاوتی با قطعات دیگر ندارد. همچنین ورود به این بازار و خروج از آن نسبتاً آسان است. همچنین با این که بازار ارز کشورمان تحت تأثیر سیاست‌های دولت است و قیمت با عرضه و تقاضا تعیین نمی‌شود، در بسیاری از کشورها به «رقابتی کامل» نزدیک شده است. در مورد بازار آن دسته از محصولات کشاورزی که تقریباً همگن هستند -مثل گندم و جو- نیز می‌توانیم وضعیت را نزدیک به رقابت کامل تصور کنیم.

رقابت انحصاری (Monopolistic Market)

در وضعیت رقابت انحصاری، فروشندگان و خریداران زیادی حضور دارند که محصولات‌شان مشابه است اما تا حدی در جزئیات تفاوت دارند؛ بنابراین در این بازار هر بنگاه می‌تواند تا حدی در تعیین قیمت‌ها مؤثر باشد. برخی از ویژگی‌های مهم بازار رقابت شامل موارد زیر است:

در این بازار خریداران و فروشندگان زیادی حضور دارند که باعث عرضه‌ی محصولات متنوع و تشدید رقابت می‌شود.

در این بازار نباید مانع قابل توجهی برای ورود به بازار یا خروج از آن وجود داشته باشد. در این حالت، همواره احتمال دارد که بنگاه‌های جدید وارد بازار شوند و با بنگاه‌های کنونی رقابت کنند.

نباید بعضی فروشندگان و یا حتی خریداران به اندازه‌ای بزرگ و قدرتمند باشند که سایر فروشندگان توان رقابت نداشته باشند. در این حالت حدأقل از حیث میزان تأثیرگذاری نمی‌توانیم تعداد فروشندگان را زیاد بدانیم، زیرا در عمل بازار تحت کنترل یک یا چند بنگاه تجاری قدرتمند است.

در این بازار باید محصولاتی عرضه شود که ایجاد تمایز در آن‌ها امکان‌پذیر است، به عبارتی محصولات جایگزین کاملی برای هم به حساب نمی‌آیند. موضوع «قیمت‌پذیری» در این بازار منتفی است و انتظار می‌رود که بنگاه‌های اقتصادی تا حدی توان قیمت‌گذاری داشته باشند. حال آن که اگر محصولات همگن باشند، عملاً رقابت در «کاهش قیمت» خلاصه و حدأقل قیمت به بنگاه‌ها تحمیل می‌شود. به عبارتی در این حالت هم اگر فروشنده تصمیم بگیرد که محصول خود را گران‌تر بفروشد، مشتری دقیقاً همان محصول را از سایر فروشندگان خریداری می‌کند. وقتی امکان ارائه‌ی محصولات و خدمات متنوع وجود دارد، بنگاه‌ها تلاش می‌کنند با  اقداماتی مثل تبلیغات، برندسازی، افزایش کیفیت، ارائه‌ی خدمات پس از فروش، توجه به ظاهر محصولات، تلاش برای ارتباط مؤثر با مشتریان و سایر اقدمات، قدرت رقابتی بیشتری داشته باشند.

در بازار خودرو، فضای رقابتی وجود دارد و تولیدکنندگان، محصولات‌شان‌ را با ویژگی‌های متنوعی ارائه می‌کنند؛ اما حضور در این بازار به سرمایه‌گذاری قابل توجهی نیاز دارد و نمی‌توانیم آن را بازار رقابت انحصاری بدانیم. البته در بعضی منابع با استناد بر این که ورود به صنعت خودروسازی تسهیل شده است، آن را نمونه‌ای از بازار رقابت انحصاری اعلام می‌کنند. اما حدأقل در بازار ایران، اولاً تعداد تولیدکنندگان زیاد نیست و ثانیاً دیوار ورود به بازار خودرو بلند است. اما رستوران‌ها، سوپرمارکت‌ها، بوتیک‌ها، موبایل‌فروشی‌‌ها و بنگاه‌های املاک در قلمرو این بازار قرار می‌گیرند، زیرا تعدادشان زیاد است، محصولات غیرهمگن ارائه می‌کنند و دیوار ورودشان به اندازه‌ای نیست که آن‌ها را از رقابت مصون نگه دارد.

انحصار چند جانبه (Oligopoly Market)

در بازار انحصار چند جانبه  تعداد محدودی از بنگاه‌های اقتصادی، سلطه‌ی زیادی بر بازار و تأثیر قابل توجهی در قیمت‌ها، تولید، مصرف، توزیع، کیفیت، نوآوری و سایر موضوعات دارند. با توجه به این که تعداد بنگاه‌های اقتصادی که بر بازار سلطه دارند محدود است، معمولاً تمایل زیادی به همکاری نشان می‌دهند، مثلاً ممکن است برای تعیین قیمت‌ها یا ممانعت از ورود رقیبان جدید به اتفاق نظر برسند. همچنین این بنگاه‌ها توجه زیادی به رفتارها و تصمیم‌های همدیگر نشان می‌دهند، مثلاً اگر یکی از آن‌ها قیمت‌ها را کاهش دهد، ممکن است بقیه فوراً رفتار مشابهی نشان دهند یا تلاش کنند با اقدامات دیگر از میدان رقابت عقب نمانند. دیوار ورود به این بازارها بلند است و سرمایه‌گذاران دیگر نمی‌توانند به سادگی در این بازارها فعالیت کنند. در بخش‌های قبلی از موانع ورود به بازار، مثل انحصاری بودن مجوزها یا نیاز به تکنولوژی پیچیده مثال زدیم.

معمولاً در صنعت هواپیمایی، فضایی و حتی خودروسازی، بازارها از نوع انحصار چند جانبه هستند، یعنی بازار تحت سلطه‌ی چند شرکت بزرگ و کلیدی است. همچنین بازار کنسول‌های بازی نیز در اختیار چند شرکت بزرگ مثل سونی، مایکروسافت و نینتندو است و در صنعت نوشابه، کوکاکولا و پپسی حرف اول را می‌زنند. در مورد وابستگی متقابل  سازندگان کنسول به سادگی قابل تصور است که اگر یک کنسول ارزان ارائه شود، تولیدکنندگان دیگر به تکاپو می‌افتند تا با کاهش قیمت در میدان رقابت پیروز باشند. همچنین معمولاً وقتی یک کنسول بازی با ویژگی‌های جدید عرضه می‌شود، شرکت‌های رقیب تلاش می‌کنند تا سریعاً ویژگی‌های مشابهی را در محصولات خود ارائه کنند. در حال حاضر بازار سیستم عامل تلفن‌های همراه نیز انحصاری چند جانبه است و شرکت‌های گوگل و اپل با عرضه‌ی اندروید و آی او اس تأثیر بسیار قابل توجهی در این بازار دارند.

انحصار کامل (Monopoly)

در بازار انحصار کامل یا مونوپولی فقط یک عرضه‌کننده وجود دارد که قیمت‌ها توسط او تعیین می‌شود و نقش مؤثری در بازار دارد. برای شکل‌گیری این بازار باید شرایط زیر وجود داشته باشد:

جایگزین قابل قبولی برای محصول وجود نداشته باشد، به عنوان مثال با این که ساندویچ‌های مک‌دونالد منحصر به فرد هستند، اما بازارشان انحصاری نیست. اگر مک‌دونالد قیمت ساندویچ ده دلاری خود را به صد دلار افزایش دهد، مشتریان فوراً رستوران دیگری را جایگزین می‌کنند. اما بازار ویندوز در انحصار شرکت مایکروسافت است و از نظر بیشتر کاربران، جایگزین قابل قبولی برای این محصول وجود ندارد.

موانع بزرگی برای ورود سایر عرضه‌کنندگان وجود داشته باشد. به عنوان مثال، تولید محصول به دانش و تکنولوژی خاصی نیاز داشته باشد که تحت عنوان اختراع در انحصار عرضه‌کننده کنونی است، یا مطابق قانون فقط به همین نهاد اجازه‌ی تولید یا ارائه‌ی خدمت صادر شده باشد، یا محصول به ماده‌ی خاصی نیاز داشته باشد که فقط تولیدکننده به آن دسترسی دارد. در این موارد است که تولیدکننده می‌تواند بر بازار مسلط شود و قیمت‌گذاری کند. اگر ورود به بازار آسان باشد، با گران‌تر شدن محصول، ‌سرمایه‌گذاران دیگر هم برای سهم‌خواهی می‌آیند و از موانع کوچک صرفنظر می‌کنند.

اگر منابع آب یک منطقه توسط یک شرکت مشخص تأمین شود و هیچ رقیب و جایگزین قابل قبولی برای آن وجود نداشته باشد، بازار آب منطقه در انحصار این شرکت است. بسیاری از اختراعات در کشورهای محل عرضه‌ی خود به ثبت رسیده‌اند و بهره‌برداری از آن‌ها در انحصار مالکین پتنت (یا گواهی ثبت‌نام اختراع) است؛ بنابراین گاهی این افراد به کمک دانش فنی منحصر به فرد خود، محصولی را تولید می‌کنند که جایگزین مناسبی ندارد و یک بازار انحصار کامل به وجود می‌آید.