اضافه رفاه و ارتباط آن با عرضه، تقاضا و رفاه اقتصادی

اضافه رفاه مصرف‌کننده

مصرف‌کنندگان برای خرید هر کالا یا خدمت، ارزش آن را در ذهن‌شان برآورد می‌کنند و برای پرداختِ حدأکثر مبلغ مشخصی آماده می‌شوند. مثلاً کسی که می‌خواهد بلیط پرواز اصفهان را بخرد، با خود فکر می‌کند که حاضر است حدأکثر ۱۲۰۰ تومان بابت خرید آن بپردازد و در غیر این صورت با اتوبوس می‌رود. برای پرداخت اضافه رفاه مصرف‌کننده کافی است حدأکثر قیمتی که تمایل به پرداخت آن را دارد از قیمتی که واقعاً می‌پردازد کم کنیم؛ بنابراین اگر نهایتاً نامبرده بلیط را با قیمت ۸۰۰ تومان خریداری کند، اضافه رفاه او ۴۰۰ تومان محاسبه می‌شود.

با توضیحی که دادیم، روشن است اضافه رفاه مصرف‌کننده متناسب با انتظارات خود او محاسبه می‌شود. بدیهی است که لزوماً همه‌ی مصرف‌کنندگان، ارزش کالاها و خدمات را مشابه یکدیگر برآورد نمی‌کنند نمی‌کنند، لذا اضافه رفاهی که به دست می‌آورند متفاوت خواهد بود. به عنوان مثال، شاید شخص دیگری برای خرید بلیط پرواز اصفهان مایل به پرداخت حدأکثر ۱۰۰۰ تومان باشد. در این حالت وقتی بلیط را با قیمت ۸۰۰ تومان خریداری می‌کند، اضافه رفاه او ۲۰۰ تومان است.

در ادامه منحنی تقاضا را برای این دو خریدار رسم کرده‌ایم. به صورت کلّی، منحنی تقاضا نشان می‌دهد که مصرف‌کنندگان چه ارزشی برای کالا یا خدمت مورد نظر قائل هستند. مطابق منحنی، اگر قیمت ۱۱۰۰ تومان باشد، فقط یک تقاضا وجود دارد که مربوط به شخص اول است (زیرا شخص دوم حاضر نبود بالای ۱۰۰۰ تومان برای آن بپردازد). اما در قیمت ۸۰۰ تومان، هر دو نفر متقاضی خرید بلیط هستند. اگر مساحت بین فاصله‌ی قیمت بلیط (۸۰۰ تومان) و منحنی تقاضا را در نظر بگیریم و آن را محاسبه کنیم، مجموع اضافه رفاهی که این دو نفر به دست آورده‌اند به دست می‌آید (۶۰۰ تومان). همچنین اضافه رفاه هر کدام از این مصرف‌کنندگان نیز در منحنی قابل شناسایی است که آن‌ها را با رنگ‌های سبز و نارنجی تفکیک کرده‌ایم.

به صورت کلی، هر زمان مساحت حد فاصل «قیمت پرداختی» و «منحنی» تقاضا را محاسبه کنیم، مجموع اضافه رفاه مصرف‌کنندگان در بازار به دست می‌آید. مثلاً به نمودار زیر توجه کنید. اگر این منحنی برای یک بازار ترسیم شده باشد، ناحیه‌ی سبز رنگ مجموع اضافه رفاه کلّ مصرف‌کنندگان را نشان می‌دهد.

اضافه رفاه تولیدکننده

اضافه رفاه تولیدکننده برابر است با اختلاف میان: «قیمت خرید واقعی کالا در بازار» و «حدأقل قیمتی که در آن تولیدکننده، تمایل به فروش کالا دارد». به عنوان مثال، اگر فروشنده حداقل قیمت فروش را ۷۰۰ تومان در نظر بگیرد و آن را ۱۲۰۰ تومان بفروشد، اضافه‌رفاه او ۵۰۰ تومان است. همچنین شاید فروشنده‌ی دیگری حدأقل قیمت فروش را ۱۰۰۰ تومان در نظر بگیرد، که در این صورت اضافه رفاه ۲۰۰ تومان است.

معمولاً در اندازه‌گیری اضافه‌ رفاه تولیدکنندگان از این فرض استفاده می‌شود که: «اگر قیمت فروش یا عرضه‌ی کالا یا خدمت از هزینه‌های تولید آن بیشتر باشد، تولیدکننده مایل است آن را بفروشد». یعنی اگر هزینه‌ی تولید یک کالا برای تولیدکننده ۱۰۰۰ تومان باشد، تمایل خواهد داشت که آن را به هر قیمتی بالاتر از ۱۰۰۰ تومان بفروشد. اگر نهایتاً کالا با قیمت ۱۲۰۰ تومان فروخته شود، اضافه رفاه تولیدکننده ۲۰۰ تومان خواهد بود. در هر حال، منحنی عرضه بیانگر حدأقل قیمتی است که فروشندگان تمایل به عرضه‌ی کالا یا خدمت خود دارند.

به صورت کلّی مساحت میان «منحنی عرضه» و «قیمتی که کالا یا خدمت فروخته می‌شود» مجموع‌ِ اضافه رفاه تولیدکنندگان بازار -در بازه‌ی زمانی مورد نظرمان- را نشان می‌دهد.

رفاه اقتصادی در کدام قیمت حدأکثر می‌شود؟

در این درس فرض می‌کنیم که مجموع اضافه رفاه تولیدکننده و مصرف‌کننده، معیار مناسبی برای اندازه‌گیری رفاه اقتصادی است. بنابراین اگر قیمتی را پیدا کنیم که در آن، مجموع این دو مقدار به حدأکثر برسد، نتیجه می‌گیریم که رفاه اقتصادی نیز به حدأکثر رسیده است. به عبارت ساده‌تر هر چه مجموع تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان به سود و منفعت بیشتری دست پیدا کنند، به منزله‌ی رفاه بیشتر است.

در زیر منحنی عرضه و تقاضا برای یک نوع کالای خاص را رسم کرده‌ایم. مساحت نواحی سبز و آبی، به ترتیب مجموع اضافه رفاه مصرف‌کنندگان و تولیدکنندگان را نشان می‌دهد. مجموع این دو ناحیه، اضافه رفاه کل بازار را نشان می‌دهد که گفتیم معیاری برای اندازه‌گیری رفاه اقتصادی است. در این جا فرض کردیم که کالا با همان قیمت تعادلی بازار فروخته شود؛ یعنی بازارمان از نوع رقابت کامل است و قیمت کالا به صورت خود به خود توسط نیروهای عرضه و تقاضا تعیین شده است.

اگر در بازار مداخله کنیم و قیمت را کمی پایین‌تر بیاوریم، اضافه رفاه تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان به شکل زیر تغییر می‌کند. در این حالت تولیدکنندگان فقط تا زمانی عرضه را ادامه می‌دهند که برای آن‌ها صرفه داشته باشد و بعد از رسیدن به نقطه‌ی نارنجی (یا مقدار X)، کالای بیشتری به بازار عرضه نمی‌کنند. به عبارتی، هزینه‌ی تولید بعضی تولیدکنندگان زیاد است و وقتی قیمت کالا به آن‌ها تحمیل می‌شود، عملاً تولید را متوقف می‌کنند. از طرفی کالا به همه‌ی متقاضیان نمی‌رسد و بخشی از تقاضا (که بیشتر از مقدار X است) بی‌پاسخ می‌ماند. نتیجه آن که رفاه اقتصادی نسبت به حالت قبل کاهش می‌یابد.