شما در حال خواندن درس معرفی ابزارهای طوفان فکری از کارگاه ایده هستید.
در درس قبلی گفتیم که طوفان فکری انواع مختلفی دارد و با اصول کلّی و روش کلاسیک آن آشنا شدیم اما در این درس می‌خواهیم با سناریوها و روش‌های دیگر آن آشنا شویم که شامل تعدادی از این تکنیک‌ها می‌شود.
خوشبختانه تکنیک‌های ایدهپردازی ساده هستند و توضیحات اضافه در مورد آن‌ها کارایی ندارد، به همین علت در قالب این درس و چند راهنمای کوتاه دیگر با تعداد زیادی از آن‌ها آشنا می‌شوید، ضمناً بعضی روش‌ها مثل SCAMPER به توضیحات صوتی نیاز داشتند که اضافه کردیم اما برای سایر روش‌ها ضرورتی نداشت .
توجه کنید که لازم نیست از تمام روش‌های ایدهپردازی استفاده کنید، اما بد نیست به همه‌ی آن‌ها نگاهی داشته باشید تا متناسب با نیازتان ابزارها را بشناسید، ضمناً ده‌ها (و صدها) تکنیک دیگر وجود دارد که در این فهرست نیست.
تکنیک‌های این درس کجا استفاده می‌شوند؟
بخشی از این روش‌ها را می‌توانید در قالب جلسات گروهی طوفان فکری استفاده کنید، بعضی از آن‌ها انفرادی هستند و گروهی هم می‌توانند به‌صورت مشترک در جلسات گروهی و انفرادی مورد استفاده قرار بگیرند. ضمناً در یک جلسه‌ی طوفان فکری (انفرادی یا گروهی) می‌توانید ترکیبی از این روش‌ها را استفاده کنید و الزامی نیست که به یک روش محدود باشید.
تکنیک نگاشت ذهنی یا Mind Mapping
نگاشت ذهنی ابزاری است که به طبقه‌بندی ایده‌ها، جهت‌دار کردن جلسه‌ی طوفان فکری و جلوگیری از تفکر همگرا کمک می‌کند. با توجه به کاربرد زیاد این ابزار تصمیم گرفتیم که درس مستقلی برای آن داشته باشیم و لینک آن در فهرست دروس (پایین برگه) هست.
روش طوفان فکری دیجیتال یا الکترونیکی
گاهی جمع کردن افراد برای جلسات حضوری دشوار است و به جای آن از ابزارهای الکترونیکی مثل واتس‌اپ یا پلتفورم‌هایی مثل بیزنگار (سایت فارسی) استفاده می‌شود و معمولاً در قالب موارد زیر است:
گاهی همان طوفان فکری کلاسیک، به صورت ویدئویی برگزار می‌شود.
گاهی افراد ترجیح می‌دهند که هویت واقعی‌شان معلوم نباشد و از روش‌های متنی استفاده می‌شود تا افراد نظرات‌شان را تایپ کنند.
گاهی جلسات به‌صورت عمومی برگزار می‌شود و تمام مراجعه‌کنندگان و کاربران سایت می‌توانند نظرات‌شان را اعلام کنند.
ممکن است جلسه‌ی طوفان فکری به‌صورت کنفرانس صوتی برگزار شود.
گاهی ایده‌ها به صورت همزمان مطرح نمی‌شوند و افراد در زمان‌های مختلف، مثلاً در یک بازه‌ی ۲۴ ساعته، نظرات‌شان را اعلام می‌کنند.
روش دفتر خالی یا Blank Notebook
در این روش دفتری برای ایدهپردازی در نظر گرفته می‌شود و برای مدت مشخص (مثلاً یک ساعت، یک هفته، یا یک ماه) در اختیار افراد قرار می‌گیرد تا ایده‌های خود و نظرشان در مورد ایده‌های دیگران را بنویسند. معمولاً روش دفتر خالی برای مسائل علمی و تحلیلی عمیق استفاده می‌شود، مثلاً ممکن است گروهی از روان‌شناسان در مورد یک راهکار روان درمانی تحقیق کنند و بر مبنای نظرات ثبت شده، آزمایش‌هایی را روی بیماران انجام داده و ایده‌های قبلی را تکمیل کنند تا نهایتاً به نتیجه‌ی مشخصی برسند اما برای موضوعات عمومی هم قابل استفاده است.
فراموش نکنید که اصول چهارگانه‌ی اوزبون باید در این روش به کار گرفته شود، یعنی ایده‌ها سانسور نشوند، مورد اتهام قرار نگیرند و توسط سایر نفرات کامل شوند.
روش ارتباط اجباری یا Forced Association
ارتباط اجباری یکی از روش‌هایی است که برای تفکر خارج از چهارچوب توصیه می‌شود و تأثیر زیادی در شکل‌گیری ایده‌های خلاقانه دارد، لذا با توجه به اهمیت آن تصمیم گرفتیم که این تکنیک به همراه آموزش و مثال و تمرین جداگانه در قالب یک درس کامل ارائه شود که در فهرست دروس موجود است.
روش نوشتاری کلاسیک یا Brain Writing
در این حالت مدیر جلسه از حضار می‌خواهد که نظرات و ایده‌هایشان را روی کاغذ بنویسند و تحویل دهند، هویت افراد می‌تواند معلوم یا ناشناس باشد و به روش‌های زیر انجام می‌شود:
ممکن است نظرات جمع‌آوری و اعلام شوند، سپس اعضا در مورد نظرات ارائه شده اظهار نظر و نتیجه‌گیری کنند.
ممکن است نظرات جمع‌آوری و اعلام شوند، سپس این فرآیند در یک یا چند نوبت دیگر تکرار می‌شود و هر بار افراد با شنیدن نظرات سایرین به زوایای دیگری توجه می‌کنند و نهایتاً ارزیابی ایده‌ها انجام می‌شود.
ممکن است نظرات جمع‌آوری و اعلام شوند، سپس ارزیابی اولیه انجام شود و این فرآیند تکرار شود تا هر بار ایده‌های دقیق‌تر و پخته‌تری ثبت کنند و نهایتاً ارزیابی و نتیجه‌گیری نهایی انجام می‌شود.
دقت کنید که مطابق قوانین طوفان فکری، بهتر است نظرات روی تخته‌ی وایتبورد یا پروژکتور نمایش داده شوند تا بهره‌وری جلسه بیشتر شود.
تکنیک ایفای نقش
در این روش افراد از چهارچوب شخصیت خود خارج شده و نفش دیگری را ایفا می‌کنند تا مسائل را از زوایای دیگری ببینند، ضمناً با کمک این روش از موانع ذهنی کاسته می‌شود چون ایده‌هایی را مطرح می‌کنند که بر اساس عقاید و سلایق شخصی‌شان نیست. معمولاً این روش به دو حالت زیر انجام می‌شود:
به هر نفر یک نقش خاصی داده می‌شود که برای جلساتی با تعداد نفرات کم‌تر مناسب است.
افراد را گروه‌بندی می‌کنند و به هر گروه نقش خاصی اعطا می‌شود که گزینه‌ی خوبی برای جلسات شلوغ است.
این نقش‌ها می‌توانند کلی باشند، مثلاً نقش مشتری (به‌صورت کلی) یا نقش سرمایه‌گذار، مدیر عامل شرکت یا مهندسان و پزشکان و … یا یک شخصیت باشند مثل اینشتین، هیتلر، فورد یا بیل گیتس و حتی گاهی از نفش‌های غیرانسانی مثل گرگ، اسب، شیر و … استفاده می‌شود که جذابیت بیشتری دارند و شرایط خلاقانه‌تری را رقم می‌زنند.
برای اعطای نقش، گاهی شخصیت‌ها یا نقش‌ها را روی کارت می‌نویسند و میان افراد تقسیم می‌کنند تا همه چیز به‌صورت تصادفی باشد یا شخصیت‌ها را به صورت داوطلبانه به افراد اختصاص می‌دهند تا ارتباط محکم‌تری برقرار کنند و در مواردی هم مدیر جلسه شخصیت‌ها را تعیین می‌کند تا افراد اجباراً از چهارچوب‌ها و علایق همیشگی‌شان فاصله بگیرند.
تابلوی ایدهپردازی یا پیاده‌روی فکری
در این روش صورت مسأله روی تابلوی اعلانات نصب می‌شود و افراد نظرات‌شان را روی تابلو الصاق می‌کنند و می‌تواند به روش‌های زیر انجام شود:
افراد به‌صورت مستقل می‌توانند در زمان دلخواه نظرات‌شان را به تابلوی اعلانات متصل کنند.
برای هر نفر زمان مشخصی تعیین می‌شود تا نظرات خود را به تابلو متصل کند.
اعضا گروه‌بندی می‌شوند و نظرات هر گروه باید در بازه‌ی زمانی مشخص روی تابلو نصب شود.
البته علاوه بر نظرات، افراد می‌توانند از تصاویر، بریده‌های روزنامه و مجله، متن مقالات و … استفاده کنند و نهایتاً یک کاغذ دیواری اشتراکی به‌وجود می‌آید، نهایتاً ارزیابی ایده‌ها می‌تواند در قالب یک جلسه‌ی حضوری باشد یا به همین روش، چسباندن نظرات و امتیازات، انجام شود.
این روش بیشتر در مراکز آموزشی مثل مدارس، دانشگاه‌ها یا آموزشگاه‌ها استفاده می‌شود و در اداره‌جات و سازمان‌ها متداول نیست.
روش ABC یا Alphabetic
این تکنیک زمانی کاربرد دارد که دنبال جواب‌های چند کلمه‌ای و کوتاه هستیم، مثل انتخاب نام شرکت، محل کارخانه، نام محصول، شعار تبلیغاتی، عنوان دوره‌ها و مقالات. در این حالت ایدهپردازی به حروف مختلف محدود می‌شود، مثلاً از حرف A شروع می‌کنند و از حضار خواسته می‌شود تا نظرات‌شان فقط با این حرف شروع شود و همین فرآیند را با حروف دیگر تکرار می‌کنند تا نهایتاً مجموعه‌ای از ایده‌های مختلف ثبت شود.
تکنیک نوشتن آزاد یا Free Writing
این روش فردی است و برای انجام آن یک زمان مشخص، مثلاً ۱۰ دقیقه، را تعیین می‌کنید و در این بازه‌ی زمانی، هر چه به ذهن‌تان می‌رسد بدون وقفه و بدون سانسور روی کاغذ می‌نویسید. احتمالاً بسیاری از کلمات یا عبارات نوشته شده تکراری خواهند بود اما رشته‌هایی از کلمات ایجاد می‌شود که تصویر خوبی از تفکرات شما هستند و در مورد مشغله‌ی فکری‌تان، که احتمالاً موضوع ایده‌پردازی‌تان است، به راهکارهایی می‌رسید که در حالت عادی به ذهن‌تان خطور نمی‌کرد چون موظف هستید که پیوسته بنویسید و ذهن‌تان فرصت کافی برای سانسور ایده‌ها نخواهد داشت.
همین روش را می‌توانید به‌صورت صوتی اجرا کنید، یعنی حالت ضبط صدا را فعال می‌کنید و بدون توقف، هر چه به ذهن‌تان می‌رسد به زبان می‌آورید.
پس توجه کنید که در این تکنیک، شرط اصلی آن است که هیچ وقفه‌ای در نوشتن یا سخن گفتن ایجاد نشود اما احتمالاً در اولین تجربیات، احساس می‌کنید که چیزی به ذهن‌تان نمی‌رسد؛ هر چند که احساس درستی نیست چون همیشه رشته‌ای از افکار در ذهن‌مان وجود دارد و با تمرین می‌توانیم آن‌ها را روی کاغذ پیاده‌سازی کنیم.
ذکر این نکته خالی از لطف نیست که نوشتن آزاد یکی از ابزارهای تأیید شده و پرکاربرد در روان‌کاوی است.
قوانین خلاقیت یا SCAMPER
قوانین اسکمپر شامل هفت (و به عبارتی ده) تکنیک ایدهپردازی هستند که با توجه به اهمیت آن‌ها در درس جداگانه‌ای بررسی شدند و فایل صوتی دارند؛ ضمناً بسیاری از روش‌ها مثل طوفان فکری معکوس، چک لیست آزبورن، بزرگ‌نمایی و کوچک‌نمایی و … دقیقاً مشابه تکنیک‌های اسکمپر هستند و برای خودداری از تکرار در این فهرست نیستند.
قوانین اسکمپر نسخه‌ی جدیدتر و کامل شده‌ی چک لیست آزبورن هستند که توسط آقای ابرله معرفی شد‌ه‌اند.
تکنیک تمثیل یا آنالوژی
اگر دقت کنید بسیاری از نکته‌های بدیع را با تمثیل درک می‌کنیم، مثلاً می‌گویند که موفقیت شبیه گوش دادن آهنگ است و نباید منتظر پایان آن باشیم! و همین تمثیل باعث می‌شود که از زاویه‌ی جدیدی به موضوع موفقیت فکر کنیم.
در تکنیک آنالورژی تلاش می‌کنیم که مسائل را مشابه‌سازی کنیم و با استفاده از تمثیل‌های مختلف، یک مسأله را از جنبه‌های مختلف بررسی کنیم و زوایای پنهان آن را ببینیم، پس فرض کنید که می‌خواهیم برای افزایش فالوورهای اینستاگرام از تمثیل استفاده کنیم:
اینستاگرام را می‌توانیم یک مجله فرض کنیم و در این حالت فالوورهای آن شبیه مشترکین مجله هستند. پس همان‌طور که یک محله باید عنوان و جلد جذابی داشته باشد، در پست‌های اینستاگرام هم باید از عناوین درشت و جذاب استفاده کنیم تا مخاطبان را جذب کنند، ضمناً مجلات برای جذب مخاطب با افراد معروف مصاحبه می‌کنند و ما هم می‌توانیم از همین راهکار برای رشد فالوور استفاده کنیم.
اینستاگرام شبیه لباس است چون ظاهر آن را خودمان تعیین می‌کنیم و در معرض دید سایرین است. در نتیجه همان پارامترهایی که لباس را جذاب می‌کند، مثل برند و طرح و پیروی از مُد، می‌تواند در جذابیت صفحه‌ی اینستاگرام تاثیرگذار باشد. بر این اساس تلاش می‌کنیم که محتویات‌مان به‌روز باشند و خود را در ارتباط با برندهای معتبر نمایش دهیم.
روش‌های چرا و استخوان‌ماهی
در میان تکنیک‌های مختلف ایدهپردازی و حلّ مسأله، بعضی از آن‌ها روی روابط علت و معلولی المان‌ها کار می‌کنند که با توجه به متفاوت بودن ماهیت و کاربردشان تصمیم گرفتیم که دو روش مشهور پنج چرا و استخوان ماهی را در قالب یک درس مستقل (اما کوتاه) بررسی کنیم.
روش‌های SCAMPER، نگاشت ذهنی، استخوان ماهی و پنح چرا به این علت در فهرست قرار گرفته‌اند که تمام عناوین را در یک درس داشته باشیم و برای جلسات ایدهپردازی بتوانید با مرور فهرست، ابزارهای مورد نیازتان را انتخاب کنید.
فهرست المان‌ها و بهینه‌سازی آن‌ها
در این روش یک مسأله را به اجزای کوچک‌تری تقسیم می‌کنیم و ویژگی‌های هر جزء آن را می‌نویسیم، سپس تلاش می‌کنیم که ویژگی‌ها را تغییر دهیم و به ایده‌های جدیدتری برسیم. مثلاً قصد تولید یک خودکار داریم که ویژگی‌های آن عبارتند از:
– ضخامت نوشته
– پررنگ بودن
– جنس بدنه
– وزن
– نحوه‌ی مونتاژ
حالا مثل جدول زیر، در مورد هر کدام از ویژگی‌ها ایدهپردازی می‌کنیم تا به محصولات جدیدتری برسیم، البته ما تعدادی از ویژگی‌ها را حذف کردیم اما در مقیاس عملی باید جدول کامل‌تری داشته باشیم.
مطابق این جدول در مورد محصول‌مان ایدهپردازی کردیم و تصمیم گرفتیم که ضخامت و رنگ نوشته‌ها قابل تنظیم باشد و برای سبک شدن آن از آلومینیوم استفاده کنیم، ضمناً می‌توانستیم مواردی مثل طول خودکار، سطح مقطع بدنه (دایره، مربع، بیضی و …)، شکل دستگیره، رنگ جوهر و بدنه و درپوش، جنس جوهر و … را اضافه و برای انتخاب ویژگی‌هایشان از سایر تکنیک‌های ایدهپردازی استفاده کنیم.
شماره و نام درسی که هم‌اکنون خواندید:
درس هشتم. آشنایی با تکنیک‌های طوفان فکری از کارگاه ایده