جمع‌آوری اطلاعات

مهم‌ترین منابع اطلاعات مهندسی

انتخاب  منابع جمع‌آوری اطلاعات تا حد زیادی به سلایق و تجربیات مهندسان بستگی دارد و برای شناسایی آن‌ها بهتر است از پیشنهادات طراحان مجرب استفاده کنیم. به همین علت، عناوین این قسمت را مطابق کتاب طراحی مهندسی جورج دیتر تنظیم کردیم که مؤلف یکی از مشهورترین و پرفروش‌ترین کتاب‌های طراحی مهندسی است.

از آن‌جایی که در کتاب فوق برای جمع‌آوری اطلاعات به منابعی اشاره می‌شود که مناسب ایرانیان نیست (مثل مقررات حاکم در آمریکا یا منابع اطلاعاتی پریمیوم که در اختیار مهندسان کشورمان نیست)، صرفاً نحوه‌ی طبقه‌بندی و عناوین را از کتاب الگو گرفتیم و توضیحات را عوض کردیم تا بیشتر مناسب حال‌مان باشد.

در ادامه‌ی این بخش، منابع را در هشت شاخه بررسی خواهیم کرد که عناوین‌شان را می‌توانید در تصویر زیر مشاهده کنید.

منابع کتابخانه‌ای

همه‌ی ما با کلمه‌ی کتابخانه‌ آشنا هستیم و نیازی به توصیف آن نیست، اما منظور از منابع کتابخانه‌ای، اسنادی مثل کتاب‌ها و مقالات و کاتالوگ‌ها و مجلات هستند که معمولاً در کتابخانه‌ها آرشیو می‌شوند و مواردی که در این بخش بررسی می‌کنیم، همگی از این نوع هستند.

کتاب‌های لغات و دایره‌المعارف‌های تخصصی

یکی از جذابیت‌های طراحی مهندسی این است که مهندسان در هر پروژه‌ با حوزه‌ها و موضوعات متفاوتی روبه‌رو می‌شوند، اما این جذابیت عاری از چالش نیست، چرا که طراحان با بعضی از حوزه‌ها به اندازه‌ی کافی آشنا نیستند و به ناچار باید اطلاعات جدیدی را تهیه کنند.

کتاب‌های لغات (Dictionaries) و دایره‌المعارف‌ها (Encyclopedias) منابعی هستند که کارایی زیادی در مواجهه با حوزه‌های جدید دارند، چرا که اولاً جستجوگران ممکن است با بسیاری از اصطلاحات آشنا نباشند و دوماً برای درک آن‌ها باید مفهوم کلیّ‌شان را یاد بگیرند (بدون این که نیازی به مطالعات عمیق و جدی داشته باشد) و منابع مذکور دقیقاً به همین منظور ارائه می‌شوند.

هر چند خوشبختانه توسعه‌ی موتورهای جستجوگر وب (مثل گوگل) و قرار گرفتن بسیاری از فرهنگ لغات و دایره‌المعارف‌ها در اینترنت (مثل آکسفورد، مریام‌ وبستر یا انسایکلوپدیا) نیاز به منابع چاپی را کاهش داده است، با این حال کماکان در موضوعات کاملاً تخصصی، مثل ابزارهای پیشرفته‌ی اندازه‌گیری یا ساختار کریستالی مواد، نسخه‌ی الکترونیکی مناسبی عرضه نشده است و باید به منابع کتابخانه‌ای مراجعه شود؛ احتمالاً به همین علت است که امروزه از حجم انتشار دایره‌المعارف‌ها و دیکشنری‌های عمومی کاسته شده اما انواع تخصصی‌ آن‌ها بیش از پیش منتشر می‌شوند. (کافی است نگاهی به عناوین پرفروش آمازون داشته باشید)

فرهنگ لغات و دایره‌المعارف‌های تخصصی برای استفاده‌ی عوام تألیف نمی‌شوند، بلکه استفاده از آن‌ها مستلزم آشنایی با بعضی مفاهیم پایه است، همچنین توضیحات‌شان برای یادگیری عمیق و درک ارتباط موضوعات مناسب نیست و صرفاً کمک می‌کنند که خواننده در کوتاه‌ترین زمان، معنای یک کلمه‌ی تخصصی یا مفهوم کلّی آن را درک کند.

هندبوک‌ها

هندبوک‌ها (Handbooks)، مجموعه‌هایی از دستورالعمل‌ها و اطلاعات فنی در یک موضوع خاص و برای دسترسی سریع‌تر به عناوین و موضوعات مختلف هستند و به این منظور، اولاً مطالب‌ را تا حد امکان در گروه‌های کوچک‌تر طبقه‌بندی می‌کنند (تا پیدا کردن عناوین تسهیل شود) و دوماً مطالب هر بخش را طوری می‌نویسند که درک‌شان وابسته به مطالعه‌ی سایر بخش‌ها نباشد، به عبارتی معمولاً یک هندبوک را به صورت کامل و دنباله‌دار نمی‌خوانند و حسب نیاز به بخش‌هایی از آن مراجعه می‌کنند.

ویژگی دیگر هندبوک‌ها این است که روی جنبه‌ی کاربردی موضوعات تمرکز دارند و توضیحات‌ مختصری ارائه می‌کنند (تا طیف گسترده‌تری از موضوعات را پوشش دهند) و نباید از آن‌ها انتظار داشته باشیم که مثلاً در مورد تاریخچه‌ی موضوعات بنویسند، نظریه‌های مختلف را شرح دهند یا روابط ریاضی را اثبات کنند و به همین علت معمولاً هندبوک‌ها را به عنوان منبع درسی معرفی نمی‌کنند، چون اصولاً برای یادگیری عمیق طراحی نشده‌اند و جنبه‌ی کاربردی دارند. البته نباید فراموش کنیم که شرایط طراحان با دانشجویان متقاوت است و در بسیاری از موارد باید سریعاً به بعضی اطلاعات فنی و کاربردی دسترسی داشته باشند و این مسأله باعث می‌شود که هندبوک‌ها یکی از اصلی‌ترین ابزارهای کارشان باشند.

مونوگراف‌ها

مونوگراف‌ها به کتاب‌ها یا رساله‌هایی گفته می‌شود که موضوعی مشخص (نه کلّی و عمومی) را به صورت تخصصی و از جنبه‌های مختلف بررسی می‌کنند، مثلاً اکثر پایان‌نامه‌های دانشگاهی، مونوگراف به حساب می‌آیند، یا کتاب وضعیت جامد الکتروشیمیایی و کاربرد آن در سنسورها و تجهیزات الکترونیک یک مونوگراف است.

در پروژه‌ها‌ی طراحی گاهی به اطلاعات دقیق‌تر و مفصل‌تری درباره‌ی یک موضوع نیاز است و مونوگراف‌ها می‌توانند پاسخ مناسبی برای این نیاز باشند. مثلاً شاید طراحان در مورد یک روش خاص کنترل کنجکاو باشند و یک پایان‌نامه‌ی دانشگاهی (و البته با کیفیت) می‌تواند بخش زیادی از اطلاعات مورد نیازشان، مثل تاریخچه، کارایی، نقاط ضعف، هزینه‌ها یا روش پیاده‌سازی آن روش را ارائه داده باشد. این در حالی است که کتاب‌های عمومی‌تر، حتی اگر بسیار کامل و جامع باشند، نمی‌توانند برای عناوین‌شان به اندازه‌ی مونوگراف‌ها جزئی‌نگر باشند.

نشریات دوره‌ای و مقالات

نشریات دوره‌ای همان روزنامه‌ها و هفته‌نامه‌ها و ماه‌نامه‌ها و گاه‌نامه‌ها هستند که به صورت دوره‌ای منتشر می‌شوند. به جز روزنامه‌ها که عمدتاً برای موضوعات عمومی‌ استفاده می‌شوند، تعداد زیادی از نشریات دوره‌ای به ارائه‌ی آخرین دستاوردها، تحقیقات و مطالعات در یک یا چند حوزه‌ی مشخص می‌پردازند و عموم مقالاتی که در امور پژوهشی می‌خوانیم یا منتشر می‌کنیم، در همین نشریات دوره‌ای به چاپ می‌رسند.

در حال حاضر بسیاری از نشریات حرفه‌ای، فهرست مقالات‌شان به صورت جداگانه و با تعیین کلمات کلیدی و طبقه‌بندی موضوعی ارائه  شده است و مخاطبان می‌توانند از طریق آن‌ها، مقالات مورد نظرشان را شناسایی و تهیه کنند، همچنین پایگاه‌های اطلاعاتی مثل Science Direct  و Science Citation Index فهرستی از عناوین و مشخصات و چکیده‌‌ی مقالات هزاران ناشر مختلف را فهرست کرده‌اند که مرتب‌سازی و جستجوی دقیق‌تر و سریع‌تر مقالات را تسهیل می‌کند.

استفاده از مقالات و مطالب نشریات به دلایل زیر برای طراحان مفید است:

۱٫ در بسیاری از موارد، خروجی پروژه‌های طراحی باید مزایای رقابتی داشته باشد و استفاده از آخرین دستاوردهای علمی، یک مزیت رقابتی فوق‌العاده به حساب می‌آید. این در حالی است که آخرین تحولات هر حوزه معمولا در مقالات (و البته گواهی‌های ثبت اختراع) منعکس می‌شوند و منابعی مثل کتاب‌های تخصصی به واسطه‌ی رویه‌ی طولانی‌ جمع‌آوری و تألیف و انتشار به اندازه‌ی آن‌ها جدید نیستند.

۲٫ تحقیقاتی که برای تهیه‌ی مقالات و مطالب نشریات تخصصی انجام می‌شود، اغلب زمان‌بر و پرهزینه هستند، در حالی که گاهاً یک پروژه‌ی طراحی به تعداد زیادی از این تحقیقات نیاز دارد و منطقی‌تر است که برای آن‌ها از نتایج کار سایر محققان استفاده شود، علی‌الخصوص که بیشتر این مقالات بارها داوری و اصلاح می‌شوند و از ارزش و اعتبار علمی زیادی برخوردارند.

۳٫ طراحان می‌توانند با کمک مقالات، محققانی که در یک زمینه‌ی مشخص کار می‌کنند را شناسایی کرده و در صورت نیاز برای کسب اطلاعات یا پیشنهاد همکاری با آن‌ها ارتباط مستقیم برقرار کنند.

۴٫ طراحان می‌توانند با مرور عناوین مقالاتی که در یک موضوع خاص منتشر می‌شوند، موضوعات و پارامترهای موثر را شناسایی کنند، مثلا اگر مقالات پوشش‌های کامپوزیتی را جستجو کنید، متوجه می‌شوید که بخش زیادی از آن‌ها در مورد سایش، خوردگی و اکسیداسیون هستند و به این نتیجه می‌رسید که در مورد پوشش‌ها به این پارامترها بیشتر توجه کنید.

۵٫ در پروژه‌های رقابتی، طراحان می‌توانند با بررسی مقالاتی که توسط رقیبان منتشر شده‌اند، پیش‌بینی دقیق‌تری از برنامه‌ها و فعالیت‌ها و محصولات آینده‌شان داشته باشند و متناسب با آن‌ها برای پروژه‌ی خودشان برنامه‌ریزی کنند.

کاتالوگ‌ها و بروشورها و اطلاعات کسب وکارها

طراحان برای تصمیم‌گیری در بسیاری از موضوعات به اطلاعات کسب‌وکار‌ها نیاز دارند و مرسوم است که بخشی از آن را در کاتالوگ‌ها و بروشورها جستجو می‌کنند؛ برای درک بهتر این موضوع به مثال‌های زیر توجه کنید:

۱. در پروژه‌های طراحی محصول، الزاماً تمام جزئیات از نو طراحی نمی‌شوند، بلکه رایج‌تر و البته منطقی‌تر است که بسیاری از قطعات مثل اتصالات (پیچ و مهره و پین)، موتور الکتریکی، سنسورها، کنترلرها، ریل‌ها و امثالهم را از قطعات آماده‌ی موجود در بازار انتخاب شوند. تصمیم‌گیری در مورد این قطعات، زمانی امکان‌پذیر است که طراحان از گزینه‌های موجود در بازار و ویژگی‌ها و قیمت و نحوه‌ی دسترسی به آن‌ها مطلع باشند.

۲‌. انتخاب‌ مواد سازنده‌ی قطعات (در اصطلاع رایج مواد اولیه) یکی از مهم‌ترین تصمیم‌های طراحی مهندسی است که می‌تواند چالش‌برانگیز باشد، چرا که اولا تهیه‌ی بسیاری از مواد در بازار کشورمان مقدور نیست، دوما بعضی از آن‌ها قیمت بالایی دارند و استفاده از آن‌ها توجیه اقتصادی ندارد و سوما ویژگی‌ها و کیفیت‌ مواد موجود (مثل ابعاد یا استحکام پروفیل‌های ساختمانی) الزاماً با استانداردهای بین‌المللی (یا خواسته‌ی طراحان) هماهنگ نیست‌. در نتیجه طراحان برای انتخاب دقیق‌تر باید از مواد موجود در بازار، گزینه‌های قابل تامین از کشورهای دیگر، حداقل حجم سفارشات، پیوستگی دسترسی به تامین‌کنندگان، قیمت‌ها و مشخصات واقعی‌ مواد، مطلع باشند.

۳. در طراحی محصول، برای اطمینان از قابل اجرا بودن طرح‌، باید اطلاعاتی در مورد فرایندهای تولید تهیه شود که معمولاً توسط متخصصان ساخت و تولید (برای قطعات فلزی) یا مهندسان شیمی، مواد، صنایع غذایی و امثالهم در اختیار طراحان قرار می‌گیرد، همچنین پیاده‌سازی  فرایندهای تولید به تجهیزات نیاز دارد که تأمین بسیاری از آن‌ها امکان‌پذیر نیست یا با شرایط موجود (مثل بودجه‌ی پروژه) هم‌خوانی ندارد. به همین علت طراحان باید تجهیزات و توانمندی‌های تأمین‌کنندگان و سازندگان (برای ساخت ماشین‌آلات یا برون‌سپاری) را در نظر داشته باشند.

از آن‌جایی که موضوع درس‌مان جمع‌آوری اطلاعات است و به چالش‌های طراحی و ساخت (و احیاناً ارتباط‌شان) نمی‌پردازیم، مثال‌های بالا برای درک ضرورت اطلاعات کسب‌وکارها کافی است. این اطلاعات می‌توانند از طریق مشاوران، توصیه‌ی همکاران، وبسایت رسمی سازندگان، فروشگاه‌های اینترنتی، تماس با تأمین‌کنندگان، جستجو در بازارهای محلی و منابع دیگر دریافت شوند، با این حال بخش زیادی از آن‌ها در کاتالوگ‌ها و بروشورها و تراکت‌های تبلیغاتی کسب‌وکارها وجود دارد که به سادگی تهیه و آرشیو می‌شوند؛ مثلاً طراحان می‌توانند پیچ و مهره‌های محصول را از دفترچه‌ی راهنمای یک سازنده‌ی داخلی انتخاب کنند تا اطمینان خاطر داشته باشند که ویژگی‌های محصول با آن چه می‌خواهند هم‌خوانی دارد و تأمین آن با مشکل روبه‌رو نمی‌شود.

معمولاً بیشتر طراحان مجرّب، به مرور زمان و طی سالیان، مجموعه‌ای از این کاتالوگ‌ها و بروشورها را جمع‌آوری می‌کنند و اگر به کتابخانه‌ی یک طراح قالب‌های فلزی نگاه کنید، احتمالاً کاتالوگ‌ها و بروشورهای متنوعی از فروشندگان فنر، اتصالات، رابرپد، کفشک یا ارائه دهندگان خدماتی مثل آبکاری، واترجت، ماشین‌کاری یا پرس‌کاری را جمع‌آوری کرده است.

منابع اطلاعاتی وابسته به نهادهای عمومی

بخش مهمی از اطلاعات، توسط نهادهای عمومی (وابسته به حکومت و قوای سه گانه) ایجاد می‌شوند که می‌توانند از حیث الزام‌آور بودن به دو گروه مقررات (الزام‌آور) و گزارش‌ها و بانک‌های اطلاعاتی و اعلانات (غیرالزام‌آور) طبقه‌بندی شوند.

مقررات (مثل قوانین، آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها)

در بسیاری از موارد، مقررات زیر روی پروژه‌ی طراحی مهندسی اثر می‌گذارند و طراحان باید از جزئیات‌شان آگاه باشند.

مقررات حفاظت فنی و بهداشت (بر اساس قانون کار و دستورالعمل‌های شورای عالی کار و وزارت بهداشت) که روی نحوه‌ی طرح‌ریزی کارخانه یا شیوه‌ی طراحی بسیاری از محصولات (مثل بعضی ماشین‌آلات و تجهیزات ایمنی و  حفاظتی) مؤثر هستند.

مقررات استاندارد که ممکن است اجباری یا توصیه‌ای باشند، مثلاً یک لامپ یا شامپو باید حتماً ویژگی‌های خاصی داشته باشد تا نشان استاندارد دریافت کند و بدون این نشان، تولید و توزیع و فروش آن‌ مجاز نیست، در نتیجه طراحان باید ضوابط استاندارد مرتبط با کارشان را بدانند.

آشنایی با مقررات مالکیت فکری (ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و کپی‌رایت) کمک می‌کند که طراحان از دستاوردهایشان (مثل یک شکل خاص برای طرح، یا یک راهکار فنی جدید) در برابر استفاده‌ی غیر مجاز دیگران محافظت کنند یا به واسطه‌ی استفاده‌ی غیرمجاز از دارایی‌های فکری دیگران با مشکلات حقوقی روبه‌رو نشوند؛ همچنین ثبت این مالکیت‌ها کمک می‌‌کند که اشخاص (مثل طراح یا شرکتی که در آن کار می‌کند) بتوانند در قالب اعطای لایسنس یا فرانچایز از دستاوردهای خود به منافع بیشتری دست یابند.

قواعد حاکم بر قراردادها تا طراح از تعهدات‌ خود نسبت به کارفرما یا مشتریان آگاه باشد و بداند تا چه زمانی و تا چه اندازه‌ای مسئول است  یا اگر پروژه نتیجه‌بخش نباشد چه آثار حقوقی خواهد داشت.

به جز این موارد، حسب نوع پروژه‌ی طراحی، مقررات دیگری مثل یارانه‌ها، تعرفه‌های گمرکی، مالیات و مجوزها و دستورالعمل‌های نظام مهندسی می‌توانند مهم باشند و همان‌طور که می‌دانیم این مقررات به وسیله‌ی نهادهای حکومتی (مثل مجلس یا وزارت‌خانه‌ها یا مجموعه‌های ذی‌ربط) وضع می‌شوند.

اعلانات، گزارشات و بانک‌های اطلاعاتی

نهادهای حاکم علاوه بر پتانسیل‌های مالی فراوان و بهره‌مندی از متخصصان حوزه‌های مختلف، به منابع اطلاعاتی فوق‌العاده‌ای دسترسی دارند که دستیابی به آن‌ها برای بسیاری از محققان دیگر امکان‌پذیر نیست، مثلاً طرح توجیهی هزاران کارخانه‌ی مختلف و اطلاعات دقیق ثبت سفارش‌ها و اقلام وارداتی و صادراتی می‌تواند در اختیار پژوهشگران دولتی قرار بگیرد و به همین علت انتظار می‌رود که اطلاعات تولید شده‌ی آن‌ها، کیفیت و اعتبار زیادی داشته باشند.

البته کمرنگ بودن فعالیت نهادهای حکومتی در فضای وب و دیده نشدن دستاوردهایشان در گوگل یا دایرکتوری‌های مقالات، این ذهنیت را نزد بسیاری از افراد تقویت کرده است که اطلاع‌رسانی‌ آن‌ها به ارائه‌ی چند آمار سالیانه خلاصه می‌شود، حال آن که پژوهش‌ها و بررسی‌های گران‌قیمتی هم انجام می‌دهند که دسترسی به آن‌ها امکان‌پذیر است و گاها اطلاعات ویژه‌ای از آن‌ها استخراج می‌شود.

برای این که صحبت‌مان جنبه‌ی کاربردی‌تر داشته باشد، سه گزارش زیر را از وبسایت مرکز پژوهش‌های مجلس به عنوان نمونه انتخاب کردیم:

گزارش اول: ارزیابی وضعیت صنعت تولید مواد اولیه دارویی در ایران از منظر میزان تأمین بازار، ارزبری، عمق تولید، سطح فناوری و قیمت محصولات

گزارش دوم: بررسی مؤلفه های مؤثر بر تولید پسماند کلانشهر تهران

گزارش سوم: چالش های مرتبط با نظام توزیع ماشین آلات کشاورزی کشور (تراکتور و کمباین)

با کمی دقت در مشخصات گزارش‌ها معلوم است که افراد زیادی در تهیه‌ی آن‌ها نقش داشته‌اند و از آنجایی که هدف اصلی آن‌ها کمک به تصمیم‌گیری بهتر نمایندگان است، اولاً بررسی‌های مفصلی انجام داده‌اند تا جنبه‌های مختلف سنجیده شود، دوماً از منابع اطلاعات معتبری استفاده کرده‌اند و سوماً دقت خوبی در رعایت اصول شکلی و آیین نگارش داشته‌اند و اتفاق خوب دیگر این است که خوشبختانه موضوعات صنعتی، کم‌تر از جهت‌گیری‌ها و نظرات شخصی محققان اثر می‌پذیرد.

در پرتال‌ بسیاری از وزارت‌خانه‌ها و مؤسسات و سازمان‌های دولتی، گزارش‌ها و اعلانات و مقررات در قالب بانک‌های اطلاعاتی ارائه شده‌اند که در ادامه به چند نمونه اشاره کردیم.

در سایت پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات (ایران داک) می‌توانید به متن هزاران پایان‌نامه دسترسی داشته باشید.

در وبسایت اداره‌ی استاندارد می‌توانید با جستجوی کلیدواژه‌ها به استانداردهای مربوطه (البته استانداردهای ملی) دسترسی داشته باشید.

در وبسایت مرکز تحقیقات و تعلیمات حفاظت فنی، می‌توانید دستورالعمل‌های شورای حفاظت فنی را جستجو کنید.

در سایت روزنامه‌ی رسمی جمهوری اسلامی ایران می‌توانید به آخرین آگهی‌های ثبت شرکت‌ها، تغییر اساسنامه‌ها، اختراعات و طرح‌های صنعتی دسترسی داشته باشید.

تشکل‌های حرفه‌ای و تخصصی

منظور از تشکل‌ها، گروه‌هایی مثل انجمن‌های علمی (مثل انجمن علمی مهندسان مکانیک)، جوامع تخصصی (مثل جامعه‌ی مهندسان مشاور یا قالب‌سازان)، اتحادیه‌ها و امثالهم هستند که در جهت منافع مربوط به یک حوزه‌ی تخصصی، حرفه یا تجارت خاص فعالیت می‌کنند و البته تشکل‌های اجتماعی و سیاسی هم در کشورمان وجود دارند که موضوع صحبت‌مان نیستند.

فارغ از وظایف اختصاصی تشکل‌ها (مثل پیگیری‌ امور صنفی توسط اتحادیه‌ها)، عموماً از آن‌ها انتظار می‌رود که در جمع‌آوری و ارائه‌ی اطلاعات، اهتمام ویژه‌ای داشته باشند، مثلاً کمی بالاتر از ضرورت شناسایی مقررات کسب‌وکارها گفتیم که اگر فعالیت‌ طراحان یا سازمانی که برای آن کار می‌کنند صنفی باشد، اتحادیه‌هایی مربوطه می‌توانند مقررات مورد نیازشان را تفکیک کنند و در قالب کتابچه‌ها، جزوات یا کلاس‌های آموزشی در اختیارشان قرار دهند یا آخرین اخبار و پیش‌بینی‌های خود را به اشتراک بگذارند. این فعالیت‌ها ارزش زیادی ایجاد می‌کنند، چرا که تخصصی بودن حوزه‌ی فعالیت‌شان باعث می‌شود که جمع‌آوری و تجزیه‌ و‌ تحلیل اطلاعات مربوطه با سختی‌های زیادی همراه باشد.

همچنین در تشکیل‌های تخصصی، اقداماتی مثل برگزاری همایش‌ها و نمایشگاه‌ها، کارگاه‌های آموزشی، انتشار کتب و نشریات دوره‌ای و کتابچه‌های آموزشی و تعیین استانداردها و ضوابط حرفه‌ای رایج است که اگر در حد فرمالیه و رفع تکلیف نباشند، منبع خوبی برای طراحان به حساب می‌آیند.

استانداردها

در بخش قبل گفتیم که طراحان باید به مقرراتی مثل ضوابط استاندارد دسترسی داشته باشند، با این حال از آن جایی که بعضی استانداردها توسط نهادهای کشورمان تنظیم نمی‌شوند، لازم بود عنوان جداگانه‌ای برای آن در نظر بگیریم.

به صورت کلّی و به عنوان یک تعریف غیر رسمی، استانداردها را می‌توانیم ویژگی‌ها و الزاماتی تعریف کنیم که عده‌ای به صورت خودخواسته یا اجباری به رعایت آن‌ها ملزم می‌شوند.

استانداردها فقط توسط سازمان ملی استاندارد تدوین نمی‌شوند، برای درک گستره‌ی استانداردها به نمونه‌های زیر توجه کنید:

کارخانه‌ای مثل تویوتا با تأمین‌کنندگان زیادی در ارتباط است و استانداردهایی در مورد نحوه‌ی ارسال، بسته‌بندی، کدگذاری و بازرسی قطعات تنظیم کرده‌اند که هم خودشان و هم تأمین‌کنندگان به آن پایبند هستند.

بسیاری از محصولات نمی‌توانند بدون نشان استاندارد عرضه شوند و برای این که قابلیت اخد نشان استاندارد را داشته باشند، لازم است بعضی ویژگی‌‌ها در آن‌ها، یا در تسهیلات تولید و یا در فرایند تولیدشان رعایت شود؛ این محصولات اگر در کشورمان عرضه می‌شوند باید از استانداردهای ملی (یا استانداردهای بین‌المللی مورد تایید سازمان ملی استاندارد) پیروی کنند و اگر به کشورهای دیگر صادر می‌شوند، باید مطابق استانداردهای پذیرفته شده‌ی مقصد باشند.

بسیاری از محصولات بر اساس استانداردهای بین‌المللی یا استانداردهای یک کشور خاص تولید می‌شوند و به تدریج فعالان صنعت، استفاده از شکل استاندارد آن‌ها را پذیرفته‌اند، مثلاً ابعاد و شکل پیچ‌ها و مهره‌ها و پین‌ها تا حد زیادی مطابق استانداردهای موجود است و بیشتر طراحان در پروژه‌هایشان از همان قطعات استانداردها استفاده می‌کنند و به همین علت تولیدکنندگان با این که گاها الزامی برای رعایت آن‌ها وجود ندارد، اما محصولات‌شان را مطابق استانداردها تولید می‌کنند تا متناسب با نیازهای بازار باشد؛ مثلاً بیشتر پیچ‌های موجود در بازار کشورمان بر اساس استاندارد آلمانی DIN یا استانداردهایی مثل ANSI یا ISO تولید می‌شوند و این در حالی است که سازمان ملی استاندارد، اصراری به رعایت این استانداردها ندارد.

بسیاری از استانداردها در مورد نحوه‌ی انجام کار هستند، مثلاً استانداردهای مختلفی در مورد کدگذاری قطعات یا نمایش فرایند‌ها یا نقشه‌کشی صنعتی وجود دارد یا حتی در مورد خود فرایند طراحی با روش‌های مدیریتی یا جمع‌آوری اطلاعات استانداردهایی تعریف شده است.

بدیهی است اگر مهندسان بخواهند از استاندارد خاصی برای طراحی استفاده کنند (مثلا در مورد مستندسازی) یا محصول را مطابق ضوابط یک استاندارد خاص طراحی کنند، باید به دستورالعمل‌ها و اطلاعات مربوطه دسترسی داشته باشند، اما سوال اینجاست که چه منابعی برای دریافت این اطلاعات وجود دارد؟

اطلاعات مربوط به استانداردهای ملی ایران را می‌توانید به صورت رایگان از پورتال اداره‌ی استاندارد یا با خرید کتابچه‌های استاندارد تهیه کنید. همچنین اگر استانداردهای مرتبط با کارتان یا نحوه‌ی پیاده‌سازی آن‌ها را نمی‌دانید باید از مشاوران استاندارد یا سایر افراد مطلع کمک بگیرد.

استانداردهای بین‌المللی را می‌توانید از طریق تدوین‌کنندگان (مثل وبسایت رسمی DIN)، فروشندگان واسطه (مثل بعضی سایت‌های ایرانی) یا مشاوران تهیه کنید و بعضی از انواع آن‌ها (که معمولاً دستورالعمل‌ها منسوخ یا ناقص هستند) را می‌توانید به صورت رایگان از سایت‌های اینترنتی (مخصوصاً سایت‌های ایرانی و روسی) دانلود کتید.

استانداردهای مربوط به سازمان‌ها (مثل ایران‌خودرو یا سامسونگ) دارایی فکری به حساب می‌آیند و برای دسترسی و استفاده از آن‌ها معمولاً به قراردادهایی مثل فرانچایز نیاز خواهید داشت یا اگر با آن‌ها همکاری دارد (مثلاً یکی از تأمین‌کنندگان هستید) احتمالاً بخشی از ضوابط را به اطلاع‌تان می‌رسانند. همچنین برخی مشاوران یا کارکنان سابق این شرکت‌ها، بخشی از اطلاعات مربوطه را در اختیار دارند و می‌توانید از آن‌ها کمک بگیرید. (که البته کمک آن‌ها می‌تواند به منزله‌ی افشای اسرار تجاری باشد)

گواهی ثبت اختراع و سایر ابزارهای مالکیت فکری

ابزارهای مالکیت فکری برای حفاظت از دارایی‌های غیرمادی مثل اختراعات، طرح‌های صنعتی و نشان‌های تجاری هستند و کمک می‌کنند که این امتیازات در انحصار مالکان‌شان بماند و دیگران اجازه‌ی استفاده از آن‌ها را نداشته باشند (مگر با موافقت صاحب امتیاز).

در بحث اطلاعات طراحی، بیشتر از طرح‌های صنعتی و نشان‌های تجاری، باید روی گواهی‌های ثبت احتراع (Patents) تمرکز کنیم. وقتی اختراع ثبت می‌شود، اطلاعات فنی آن پس از مدتی نسبتاً کوتاه افشا می‌شود و در اختیار عموم قرار می‌گیرد؛ در حقیقت مخترع، دستاوردهای خود را افشاء می‌کند و در ازای آن امتیاز استفاده‌ی انحصاری از آن را به دست می‌آورد.

با توجه به انتشار عمومی جزئیات اختراعات در اسناد ثبت اختراع، طراحان می‌توانند با بررسی پتنت‌ها از آخرین تغییرات تکنولوژی و راهکارهای به دست آمده مطلع شوند و از آن‌ها ایده بگیرند یا اگر اختراع مربوطه تحت حمایت قانون کشورشان نیست (مثل اختراعی که فقط در ترکیه ثبت شده است و تحت حمایت قانون ایران قرار نگرفته است) برای پروژه‌ی خودشان استفاده کنند یا برای دریافت لایسنس با صاحبان امتیاز وارد مذاکره شوند. همچنین گاهی طراحان، اختراعات منسوب به رقیبان را بررسی می‌کنند تا از برنامه‌ها و فعالیت‌های احتمالی آینده‌شان آگاه شوند.

گستردگی اطلاعات موجود در پتنت‌ها (گواهی‌های ثبت اختراع) به اندازه‌ای است که جورج دیتر می‌گوید: “طراحانی که پتنت‌ها را نمی‌خوانند، فقط نوک کوه یخ را می‌بینند.”

اینترنت

با این که بوی کاغذ‌ بی‌رقیب است، اما نمی‌توانیم در جستجوی اطلاعات باشیم و منابع اینترنتی را به حساب نیاوریم. البته در این نوشتار قصد بیان اهمیت و کارایی این ابزار را نداریم، چرا که امروزه تاثیر اینترنت در تسریع و ارزان‌سازی جمع‌آوری اطلاعات بدیهی به نظر می‌رسد و توجیه آن شبیه این است که بخواهیم تاثیر اتوموبیل در حمل‌ونقل را اثبات کنیم.

در ادامه‌، مهم‌ترین پتانسیل‌های اینترنت برای جمع‌آوری اطلاعات طراحی را مرور می‌کنیم و با این که بسیاری از موارد را می‌دانید، اما کنار هم قرار گرفتن آن‌ها می‌تواند زمینه‌ساز شکل‌گیری ایده‌هایی بیشتر جستجوی اطلاعات باشد.

۱. تمام منابع چاپی که در این درس از آن‌ها صحبت کردیم (مثل کاتالوگ‌ها، هندبوک‌ها، مونوگراف‌ها، نشریات دوره‌ای و گزارش‌های دولتی) می‌توانند به نسخه‌ی دیجیتال تبدیل و در بستر اینترنت ارائه شوند و سایت‌های زیادی آن‌ها را در اختیار کاربران قرار می‌دهند؛ مثلا در ویکی‌تولید برای تالیف بعضی مطالب‌مان از مقالات Science Direct و Elsevier کمک گرفتیم یا در کتابخانه، نسخه‌ی الکترونیکی صدها کتاب چاپی را منتشر کردیم، در حالی که قدیمی‌ترهای ما به این منابع دسترسی نداشتند یا برای داشتن آن‌ها باید زمان و هزینه‌ی بسیار زیادی صرف می‌کردند.

۲. اینترنت به نوشتار محدود نیست و می‌تواند اطلاعات را در فرمت‌های مختلف مثل تصویر، ویدئو، صوت، فایل‌‌ دوبعدی (مثل نقشه‌های DFX) یا فایل سه‌بعدی (مثل مدل قطعات) منتقل کند. وبسایت‌های متعددی وجود دارد ‌که اطلاعات مرتبط با طراحی مثل نقشه‌های مهندسی یا فایل قطعات استاندارد یا ویدئوی خط تولید کارخانجات را در اختیار کاربران قرار می‌‌دهند، مثلا مهندسان می‌توانند در سایت Spareparts فایل‌های سه‌بعدی بسیاری از قطعات و ماشین‌آلات را دانلود کنند و به سادگی از ابعاد یا اجزای سازنده‌ی آن‌ها مطلع شوند.

وبسایت SpareParts کشورمان را تحریم کرده است و به همین علت لینک آن را حذف کردیم.

۳. بانک‌‌های اطلاعاتی امکان جستجوی سریع داده‌ها و مرتب‌سازی آن‌ها را فراهم کرده‌اند و بسیاری از آن‌ها امروزه در بستر اینترنت برای کاربران ارائه می‌شوند و به لطف این امکان، مهندسان می‌توانند به جای جستجو در فهرست‌‌های طویل، به سادگی اطلاعات مورد نیازشان را جستجو کنند. مثلا انتخاب یک نوع بلبرینگ از کتاب‌های مرجع باشد که زمان زیادی صرف می‌کند اما وبسایت SKF شرایطی را فراهم کرده است که کاربر مشخصات مورد نظرش را وارد کند و محصولات مناسب نمایش داده شود.

۴. سرویس‌های ارتباطی کمک می‌کنند که متخصصان به سادگی با اشخاص مورد نیازشان مثل نویسندگان کتاب‌ها و مقالات، مخترعین، شرکت‌ها و کارشناسان دسترسی باشند و اطلاعات مورد نیازشان را مستقیما از آن‌ها دریافت کنند.

۵. بسیاری از صاحب‌نظران و تحلیل‌گران و محققان، مطالب تخصصی خود را مستقیما در بستر اینترنت منتشر می‌کنند و به لطف موتورهای جستجو (مثل گوگل)، مهندسان می‌توانند به سادگی از آخرین مطالب و نظرات و تحقیقات آن‌ها استفاده کنند.

۶. اینترنت به اندازه‌ای فراگیر شده که شبیه جامعه است و خواسته‌ها و نیازها و رفتارهای کاربران می‌تواند به سادگی در آن مورد ارزیابی قرار بگیرد، به همین علت بسیاری از مطالعات بازاریابی که قبلا با صرف هزینه و زمان زیاد در فضای واقعی انجام می‌شد، امروزه با هزینه‌ و زمان کمتر در فضای اینترنت انجام می‌شود (مثل ارزیابی نظرات کاربران در مورد یک محصول یا خدمات یک شرکت، یا رصد کردن ترندها در شبکه‌های اجتماعی یا گوگل) و این نکته را فراموش نکنید که طراحان برای بسیاری از تصمیم‌های خود (مثل انتخاب ویژگی‌های محصول) به اطلاعات بازاریابی وابسته هستند.

۷. همانطور که گفتیم طراحان برای بسیاری از تصمیم‌های خود به اطلاعات سازندگان و ارائه‌دهندگان خدمات نیاز دارند که بسیاری از آن‌ها در وبسایت‌های رسمی، دایرکتوری‌ها و مارکت‌پلیس‌ها موجود است.

در تکمیل این بخش باید توجه کنیم که پتانسیل‌های اشاره شده در اینترنت وجود دارند اما زمانی به کار می‌آیند که شناسایی آن‌ها امکان‌پذیر باشد. به جرات می‌توانیم ادعا کنیم که در حال حاضر، وبسایت گوگل یکی از قدرتمندترین ابزارهای شناسایی این پتانسیل‌هاست و لذا انتظار می‌رود که در تیم جمع‌آوری اطلاعات (که معمولا همان اعضای گروه طراحی هستند) حداقل یک نفر به مهارت‌های جستجوی حرفه‌ای در گوگل مسلط باشد.

مراودات فردی و سازمانی

در اغلب موارد، طراحی به صورت گروهی و درون یک سازمان انجام می‌شود و در این حالت، بخشی از اطلاعات می‌تواند از ارتباطات فردی طراحان با یکدیگر یا ارتباط‌ آن‌ها با کارشناسان واحدهای دیگر جمع‌آوری شود. مثلاً شاید عضو جدید گروه روی قالب ساده‌ای کار می‌کند که مشابه آن قبلاً توسط همکارانش طراحی شده است و حالا او می‌تواند اطلاعات مورد نیاز خود را از آن‌ها دریافت کند.

در بسیاری از سازمان‌های ساختارمند، رویه‌هایی برای مستندسازی تجربیات افراد و به اشتراک‌گذاری آن با اعضای دیگر سازمان در نظر گرفته‌اند و برای هر پروژه، مجموعه‌ی آماده‌ای از اطلاعات دسته‌بندی شده در اختیار طراحان قرار می‌گیرد و آن‌ها هم دستاوردهای جدیدشان را به این مجموعه اضافه می‌کنند. اقدام ساده‌تری که مرسوم است، مشارکت افراد باتجربه‌ی سازمان با گروه طراحی است تا از تجربیات و اطلاعات‌شان در پروژه استفاده شود.

به صورت کلّی سازمان‌های قدیمی یا بزرگ، منابع اطلاعاتی ارزشمندی در خود دارند که اغلب به آن‌ها بی‌توجهی می‌شود یا ساز و کار درستی برای استخراج آن‌ها وجود ندارد؛ نمونه‌های زیر اطلاعاتی هستند که معمولاً در سازمان‌‌ها موجود دارند و می‌توانند در تصمیم‌های طراحی موثر باشند:

فایل‌های کامپیوتری، نقشه‌های فنی یا گزارش‌های فنی از طرح‌های مشابه که قبلا توسط گروه طراحی یا سایر دپارتمان‌ها یا مجموعه‌های همکار تهیه شده‌اند.

اطلاعات آزمایش‌هایی که در گذشته انجام شده است و می‌تواند برای پروژه‌ی جدید مفید باشد.

سوابق هزینه‌های مربوط به پروژه‌های گذشته.

اطلاعات بازاریابی جمع‌آوری شده که با موضوع پروژه‌ی جدید در ارتباط هستند.

اطلاعات فروش محصولات مشابه.

گزارش‌های خدمات پس از فروش (مثل نظرات مشتریان در مورد محصول یا اصلی‌ترین دلایل مراجعه‌ی آن‌ها به نمایندگی) در مورد محصولات مشابه

اطلاعات و تجربیات ساخت سایر محصولات یا اطلاعاتی از پتانسیل‌های تولیدی و خدماتی مجموعه.

استانداردها و ضوابط سازمان

سیاست‌ها و استراتژی‌های سازمان

مشاوران تخصصی

افراد یا شرکت‌هایی هستند که بنا به تخصص، تجربیات، ارتباطات، امکانات یا اطلاعاتی که در اختیار دارند به ارائه‌ی خدمات مشاوره می‌پردازند و مهندسان و طراحان می‌توانند برای پیشبرد کارها، دریافت اطلاعات یا انتقال دانش به آن‌ها مراجعه کنند. به عنوان مثال، سرپرست گروه طراحی می‌تواند برای اعمال نوع خاصی از استاندارد از مشاوران کمک بگیرد (طبیعتا بخشی از این کمک با ارائه‌ی اطلاعات همراه است) یا از یک متخصص با تجربه بخواهد تا در پروژه‌ی طراحی همراه‌شان باشد (به عنوان منتور، مربی یا مشاور) یا دانش مشخصی را در قالب جلسات حضوری یا آنلاین به طراحان آموزش دهد.

بهره‌مندی از خدمات مشاوره در بسیاری از موارد مقرون به صرفه نیست و معمولا در موارد زیر به آن مبادرت می‌شود:

زمانی که دسترسی به بعضی اطلاعات دشوار است یا به صرف هزینه و زمان زیادی نیاز دارد.

زمانی که اطلاعات وجود دارد اما تجزیه‌وتحلیل و استفاده از آن‌ها دشوار، پرهزینه یا زمان‌بر است.

زمانی که معلوم نیست چه اطلاعاتی برای حل مساله نیاز است.

زمانی که زوایای پنهان زیادی وجود دارد و موشکافی آن‌ها به دانش یا تجربیاتی نیاز دارد که در اختیار سازمان نیست.

البته در همین موارد هم استفاده از خدمات مشاوران الزاماً بهترین راهکار نیست، چرا که اولاً مشاورنماهای زیادی وجود دارند که علیرغم نداشتن اطلاعات و تخصص کافی به ارائه‌ی راهکار اقدام می‌کنند، دوماً شناسایی مشاوران قابل اعتماد آسان نیست، سوماً بسیاری از مشاوران حاضر به تضمین راهکارهای ارائه شده و قبول مسئولیت نیستند و چهارماً برخورداری از  مشاوران نامی و معتبر پرهزینه است.