شما در حال خواندن درس خلاقیت و امواج مغز از کارگاه ایده هستید.
آیا می‌دانستید که مغز یک منبع انتشار امواج است؟ این حقیقت بر مبنای حدس و گمان نیست، بلکه مبتنی بر آزمایش‌های علمی و موج‌نگاری انجام شده و حتی در روان درمانی استفاده می‌شود. البته بحث گسترده است و چهارچوب محتوایی اجازه نمی‌دهد روی موضوعاتی مثل مفهوم موج، موج نگاری مغز یا کارکرد آن دقیق شویم، اما تلاش کردیم که پاسخ مناسبی برای سوالات زیر پیدا کنیم:
چرا مساله‌ی انتشار امواج از مغز حقیقت دارد؟
چه امواجی در مغز تولید می‌شود و چه ارتباطی با حالات روحی دارند؟
چرا امواج آلفا روی ایده پردازی و خلاقیت اثر می‌گذارند؟
آیا مساله‌ی تولید امواج در مغز حقیقت دارد؟
موج همان مفهومی بود که در فیزیک دبیرستان بررسی کردیم، ارتعاش یا نوسانی که انرژی منتفل می‌کند، می‌تواند مکانیکی (از طریق ماده) یا الکترومغناطیسی باشد و با دو شاخص بسامد (فرکانس) و طول موج اندازه‌گیری و شناسایی می‌شود.
این امواج قابل اندازه‌گیری هستند، یعنی شاید شنیده نمی‌شوند -که اتفاقا در طیف ۲۰ تا ۲۰۰۰۰ هرتز آن‌ها را می‌شنویم- یا دیده نمی‌شوند اما به سادگی با وسایل آزمایشگاهی قابل اندازه‌گیری هستند (مثل دستگاه ECG) به شرطی که طول موج آن‌ها در گستره‌ی قابل تشخیص تجهیزات باشد.
اولین بار هانس‌برگر، روان‌شناس آلمانی و کاشف موج آلفا، متوجه شد که هر بخش از مغز امواج و سیگنال‌های منحصربه‌فردی تولید می‌کند و در سال ۱۹۲۴ با دستگاهی به‌نام الکتروآنسفالوگرام این امواج را ثبت کرد؛ یعنی نزدیک ۱۰۰ سال است که وجود امواج مغزی اثبات شده و با پیشرفت تکنولوژی بررسی‌های زیادی روی آن‌ها انجام شده است. امروزه این امواج برای بررسی‌های پزشکی قابل اندازه‌گیری هستند و حتی تغییر آن‌ها با نروفیدبک امکان‌پذیر شده است.
مغز چه امواجی تولید می‌کند؟
امواجی که در مغز تولید می‌شوند فرکانس‌های مختلفی دارند و به دسته‌های زیر طبقه‌بندی می‌شوند:
دلتا (Delta) از ۰٫۵ تا ۴ هرتز
تتا (Theta) از ۴ تا ۸ هرتز
آلفا یا برگر (Alpha) از ۸ تا ۱۲ هرتز
بتا (Beta) از ۱۲٫۵ تا ۳۰ هرتز
گاما (Gama) از ۳۰ تا ۱۰۰ هرتز
ارتباط فرکانس امواج و عملکرد ذهن چیست؟
تحقیقات نشان دادند که شرایط روحی و عملکردهای متفاوت مغز روی نوع امواج تولید شده اثرگذار است و به عبارت دیگر با تشدید فعالیت بخشی از مغز، موج مربوط به آن بیشتر مشاهده می‌شود؛ مثلا هنگام رانندگی بخشی از مغر درگیر می‌شود که موج بتا تولید می‌کند و اگر موج‌هایی با فرکانس آلفا تشدید شوند بخشی از مغز درگیر شده که روی شکل‌گیری ایده‌های خلاقانه تاثیر می‌گذارد.
این طور نیست که در هر حالتی فقط یک قسمت از مغز فعالیت کند پس در یک زمان مشخص تمام این امواج مشاهده می‌شوند اما شدت آن‌ها متناسب با میزان فعالیت هر بخش است.
امواج گاما و عملکرد ذهن
بیشترین فرکانس امواج ذهنی مربوط به موج گاما است که زمان تشدید آن ذهن در بالاترین سطح هوشیاری، دقت، تمرکز و درک قرار می‌گیرد و بخش‌های مختلف مغز به‌صورت همزمان درگیر می‌شوند؛ پس حل مسائل دشوار، کار با تجهیزات بسیار پیچیده مثل کنترل یک هوایپمای در حال سقوط، هماهنگی میان اجزای مختلف بدن در کنار قابلیت تحلیل بالا همگی در این حالت قابل انجام هستند.
امواج بتا
معمولا در انجام کارهای معمولی، از رانندگی و حرف زدن گرفته تا انتقاد کردن و دعواهای کلامی و … امواج بتا شدت بیشتری دارند، حتی معمولا زمان درس خواندن، امتحان دادن و فکر کردن مغز در حالت بتا است و به حدی نمی‌رسد که امواج گاما تشدید شوند یعنی بسیاری از تمرکز کردن‌ها و مشغولیت‌های فکری در همین گروه قرار گرفته‌اند.
معمولا منشا این امواج، جلو و نیم کره‌ی چپ مغز هستند و بر اساس فرکانس به سه زیرگروه تقسیم می‌شوند که هر کدام به شکل خاصی از فعالیت‌های ذهنی مربوط می‌شود:
امواج بتا با فرکانس کمتر یا SMR (از ۱۲٫۵ تا ۱۵ هرتز) زمانی که فعالیت‌ها توام با آرامش انجام می‌شوند مثل راه رفتن، رانندگی معمولی یا حرف زدن؛ در این حالت منطق در سطح پایین‌تری قرار دارد.
امواج بتای معمولی (۱۵ تا ۲۲ هرتز) زمانی که فعالیت‌ها نیاز به درک، منطق و انرژی بیشتری هستند مثل حل مسائل، تمرکز روی یک مساله، کار با یک دستگاه جدید و … این امواج دیده می‌شوند، تقریبا هر کاری که نیازمند فکر کردن بیشتر است اما فوریت و خطر زیادی ندارد در این حالت انجام می‌شود.
امواج بتای فرکانس بالا یا (۲۲ تا ۳۰ هرتز) زمانی که فعالیت‌ها توام با استرس، عصبانیت و ترس باشند.
امواج آلفا
امواج آلفا در حد فاصل هوشیاری و عدم هوشیاری مغز ساطع می‌شوند و در این حالت بیشترین ارتباط میان بخش آگاه و خودآگاه مغز ایجاد می‌شود. جالب است که در زمان هیپنوتیزم هم ذهن در حالت آلفا قرار می‌گیرد تا از طریق بخش آگاه مغز به بخش ناخودآگاه دسترسی ایجاد شود.
معمولا این امواج در سمت راست مغز ایجاد می‌شوند و زمان بروز احساسات، درک عاطفی، خلاقیت، هنر و … دیده می‌شوند، همچنین در اطراف خیال‌باف بیشتر مشاهده می‌شوند و اگر کمتر از میزان استاندارد باشند، احتمالاً شخص با مشکل استرس یا افسردگی دست و پنجه نرم می‌کند اما با مصرف دارو این امواج تشدید می‌شوند. ضمناً زمانی که شخصی در خواب عمیق است یا حالت استرس و خشم دارد اثری از امواج آلفا دیده نمی‌شود.
زمانی که ذهن در حالت آلفا قرار می‌گیرد، خلاقیت بسیار زیادی دارد و برای مسائلی که درگیرشان بوده است راه‌حل ارائه می‌کند، اما متأسفانه این حالت زیاد طول نمی‌کشد و با ادامه‌ی فضای آرامش به تتا تبدیل می‌شود و شخص می‌خوابد یا تحت تأثیر عوامل محیطی (مثل صدا یا نور زیاد) دوباره بتا می‌شود و هوشیاری کامل برمی‌گردد. با این اوصاف برای ایده‌پردازی باید زمان بیشتری در حالت آلفا بمانیم که با تکنیک‌های مدیتیشن و تمرین‌های خود هیپنوتیزم امکان‌پذیر می‌شود.
امواج تتا
تشدید امواج تتا به معنای عدم درک زمان و مکان و کم‌رنگ شدن ذهن خودآگاه و دسترسی بیشتر به ذهن ناخودآگاه است، در ساعات اولیه‌ی خواب امواج تتا با فرکانس بالا به تدریج به فرکانس‌های پایین‌تر می‌رسند که به معنای عمیق‌تر شدن خواب و نزدیک‌شدن به امواج دلتا است.
کسانی که بیش از اندازه در شرایط ارتعاش فرکانس بتا هستند، مخصوصا بتای فرکانس بالا، کمتر به فرکانس‌های پایین تتا می‌رسند و کیفیت خواب آن‌ها کمتر است.
امواج دلتا
فرکانس این امواج بسیار کم و مربوط به خواب عمیق است اما در نوزادان و خردسالان هنگام بیداری هم دیده می‌شود و با رشد کودک شاهد کاهش این امواج در زمان بیداری هستیم.
در مورد امواج تتا و دلتا اطلاعات بیشتری هم هست که چون منبع خوبی برای تاییدشان نداشتیم از درج آن‌ها خودداری کردیم، اما اصولا آنقدر قابل کنترل نیستند که هم ردیف امواج آلفا در بحث ایده پردازی کارایی داشته باشند.
شماره و نام درسی که هم‌اکنون خواندید:
درس ششم. خلاقیت و امواج مغز از کارگاه ایده