اختراعات قابل ثبت در ایران (شرایط ثبت اختراع)

۳- شروط جدید بودن و برخورداری از گام ابتکاری و کاربرد صنعتی

در اکثر کشورها، سه ویژگی جدید بودن و برخورداری از گام ابتکاری و داشتن کاربرد صنعتی، مهم‌ترین شرایط ثبت اختراع هستند و به عبارت دیگر، اختراعات قابل ثبت باید جدید و مبتکرانه و کاربرده باشند. به عنوان تعاریف اولیه و نه چندان دقیق:

جدید بودن یعنی جنبه‌های نوآورانه‌ی اختراع قبلاً  افشا نشده باشد.

ابتکاری بودن یعنی اختراع بر پایه‌ی بدیهیات نباشد و نسبت به صنعت فعلی، یک گام مثبت به حساب بیاید.

داشتن کاربرد صنعتی، یعنی اختراع در یکی از رشته‌های صنعت واقعاً کارایی داشته باشد.

در ادامه هر یک از این سه شرط را جداگانه بررسی می‌کنیم.

۱٫ ضرورت جدید بودن اختراع

ابتدا شرط جدید بودن اختراع را با زبان حقوق تشریح می‌کنیم که مستندان قانونی آن را بدانید و سپس همه چیز را به زبان ساده بازنویسی خواهیم کرد. همانطور که گفتیم، شرط “جدید بودن” منحصر به ایران نیست و در عموم کشورها، یکی از شروط ماهوی ثبت اختراع است. در کشور ما هم مطابق ماده‌ی یک، چیزی را اختراع می‌دانیم که “برای اولین بار ارائه شده باشد” و مطابق بند هــ از ماده‌ی چهار، اگر چیزی “قبلاً در فنون و صنایع پیش‌بینی شده باشد” نمی‌تواند به عنوان اختراع ثبت شود. در همین بنــد توضیح داده می‌شود که فن یا صنعت، چیزی است که در نقطه‌ای از جهان به هر طریقی افشا شده باشد.

از توضیحات بالا مشخص است که معیار جدید بودن اختراع، این است که قبلاً به هیچ روشی و در هیچ کجای دنیا افشا نشده باشد. این نتیجه‌گیری به یکی از پرتکرارترین سؤالات این حوزه پاسخ می‌دهد: آیا برای ثبت یک اختراع، جدید بودن آن در یک منطقه‌ی جغرافیایی مشخص (مثل استان تهران، یا کشور ایران) کافی است یا باید در تمام جهان جدید باشد؟ در قانون ایران (مطابق ماده‌ی چهار)، حالت دوم مبنای عمل است و وقتی اختراعی را جدید می‌نامیم، یعنی در همه‌ی کشورهای دنیا جدید است و اطلاعات نوآورانه‌ی آن، به هیچ طریقی و در هیچ کجای دنیا افشا نشده است. مثلاً اگر محصولی در ایران جدید باشد اما نمونه‌های مشابه آن در یوگسلاوی تولید شود، تقاضانامه‌ی ثبت آن به دلیل جدید نبودن رد می‌شود. همچنین فرض کنید، دستگاهی ساخته‌ایم که آهن را به مس تبدیل می‌کند. اگر در هر کجای دنیا، قبلاً مقاله‌ای در مورد طرز کار دستگاه منتشر شده باشد، یا صحبتی در مورد آن کرده باشند، یا مشابه این دستگاه به صورت علنی توسط یک کارخانه مورد استفاده قرار گرفته شده باشد، همه‌ی این‌ها افشا به حساب می‌آیند و مانع ثبت می‌شوند. البته باید به دو نکته‌ی مهم توجه کنید:

اولاً همانطور که قانون‌گذار گفته است، اطلاعات باید به صورت عمومی افشا شده باشد، مثلاً این که دکتر احمدی قبلاً اطلاعات مربوطه را در واتس‌اپ برای دکتر باقری ارسال کرده باشد، جنبه‌ی خصوصی دارد و جدید بودن اختراع را خدشه‌دار نمی‌کند. اما اگر همین چت به صورت عمومی در روزنامه‌ها چاپ شود، جنبه‌ی عمومی دارد و مانع از ثبت اختراع می‌شود.

دوماً افشای اطلاعات مبهم و ناقص و اشتباه، مانع از ثبت اختراع و تحقق شرط جدید بودن نمی‌شود. اطلاعات افشا شده باید در حدی باشند که اگر یک نفر با مهارت‌های متوسط (در حوزه‌ی تخصصی مربوطه) به آن‌ها دسترسی داشت، بتواند محصول یا فرایندی مشابه اختراع ادعا شده ایجاد کند. (نکته دوم را از این مقاله برداشتیم)

حق تقدم به عنوان یکی از استثنائات شرط جدید بودن

فرض کنید بخواهیم یک اختراع را در ایران و ایتالیا و فرانسه ثبت کنیم. همانطور که گفتیم، برای تکمیل رویه‌ی ثبت اختراع و صدور گواهینامه باید اطلاعات آن افشا شود و از سوی دیگر، فقط اختراعاتی، جدید و قابل ثبت هستند که قبلاً افشا نشده باشند. با این اوصاف اگر ابتدا اختراع‌مان را در ایتالیا ثبت کنیم، دیگر در ایران و فرانسه جدید محسوب نمی‌شود و قابل ثبت نیست.

برای حلّ این مسأله، راهکاری به نام حق تقدم (Right of priority) در کنوانسیون پاریس (ماده‌ی ۴)  پیشنهاد شده است. کشورهای زیادی از جمله ایران به این کنوانسیون ملحق شده‌اند. مطابق ماده‌ی چهار کنوانسیون، اگر شخص یا اشخاصی در یکی از کشورهای عضو کنوانسیون، اظهارنامه‌ی ثبت اختراع خود را به درستی تنظیم و تسلیم کرده باشد، تا دوازده ماه از حق تقدم یا امتیازات زیر برخوردار می‌شوند:

اولاً اگر اختراع‌شان در جریان تسلیم اولین اظهارنامه (مثلاً تقاضا در ایتالیا)‌، یا تسلیم اظهارنامه‌های دیگر (مثلاً در فرانسه) یا سایر اعمالی که در این دوازده ماه انجام می‌شود (مخصوصاً آن‌هایی که برای ثبت اختراع در کشورهای دیگر هستند) افشا شود، سایر کشورهای عضو کنوانسیون (مثل ایران) نمی‌توانند با استناد به این موارد، جدید بودن اختراع را مردود اعلام کنند.

دوماً اگر دیگران بخواهند همان اختراع را در یکی دیگر از کشورهای عضو (مثل ایران) ثبت کنند، درخواست‌شان رد می‌شود، چون قبلاً برای ثبت این اختراع اقدام شده است و متقاضیانی که زودتر اقدام کردهو حق تقدم گرفته‌اند باید در اولویت قرار بگیرند.

در تکمیل توضیحات‌مان به نکات زیر توجه کنید:

اصولاً خود اشخاص تعیین می‌کنند که در کدام کشورهای عضو حق تقدم داشته باشند، مثلاً در مثال قبل (ثبت اختراع در ایران و فرانسه و ایتالیا) اگر اولین اظهارنامه در ایران تسلیم می‌شود، باید به موازات آن از مراجع ایرانی برای داشتن حق تقدم در فرانسه و ایتالیا هم درخواست کنیم تا هماهنگی‌های لازم صورت بگیرد.

مطابق بخش سوم از ماده‌ی چهار کنوانسیون، روز تسلیم تقاضانامه جزء بازه‌ی دوازده ماهه محسوب نمی‌شود و این مهلت را باید از فردای روز تسلیم محاسبه کنیم. اگر آخرین روز این مهلت با تعطیلی مصادف شود، اولین روز کاری بعد از آن را جایگزین می‌کنیم، مثلاً اگر پایان دوازده ما با اولین روز تعطیلات عید مصادف شود، مهلت تا پایان اولین روز کاری تمدید خواهد شد.

شروع بازه‌ی دوازده ماهه از زمان تسلیم اولین تقاضانامه است و درخواست‌های بعدی باعث تمدید این بازه‌ی زمانی نمی‌شود. البته اگر اظهارنامه‌ی اول رد شود یا نیمه‌کاره بماند و هیچ اثری بر جای نداشته باشد، بازه‌ی دوازده ماهه بر اساس اظهارنامه‌ی جدید تعیین می‌شود. (این نکته جزئیات بیشتری دارد که برای مطالعه‌ی آن‌ها می‌توانید به بخش سوم از ماده‌ی چهار کنوانسیون پاریس مراجعه کنید)

مهلت ارفاقی برای چشم‌پوشی از افشای اختراع

مطابق شرط جدید بودن، اختراع نباید تا زمان ارسال تقاضانامه (درخواست برای ثبت شدن اختراع) افشا شده باشد. این وضعیت محدودیت‌ها و خطرات زیادی ایجاد کند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم:

۱- ممکن است سال‌ها برای یک اختراع زحمت کشیده باشیم، اما پیش از تسلیم تقاضانامه، یکی از همکاران یا دوستان‌مان اطلاعات کلیدی آن را در قالب یک مصاحبه، مقاله یا حتی یادداشت اینترنتی افشا کند و زحمات‌مان بی‌نتیجه بماند. حتی گاهی ممکن است اطلاعات محرمانه‌ی یک شرکت دانش‌بنیان توسط هکرها سرقت شود و دستاوردهایشان بدون آن که ثبت شده باشد، در اختیار دیگران قرار بگیرد.

۲- خیلی وقت‌ها برای ایجاد یک محصول یا فرایند خلاقانه به همکاری دیگران نیاز است، اما این نگرانی وجود دارد که اطلاعات محرمانه‌ی پروژه توسط آن‌ها افشا شود. در این موارد، معمولاً از قراردادهای حفظ محرمانگی استفاده می‌شود که برای اثبات و جبران خسارت مفید هستند، اما در صورت افشا شدن اطلاعات، کمکی به ثبت اختراع نمی‌کنند و ارتباطی با آن ندارند.

۳- حضور در بعضی نمایشگاه‌ها، فرصت فوق‌العادی برای عرض اندام و جذب مشتریان است و صاحبان نوآوری، علاقه‌ی زیادی به مشارکت در آن‌ها و ارائه‌ی آخرین دستاوردهایشان دارند، علی‌الخصوص که رویدادهای مهم معمولاً با فواصل زمانی زیادی برگزار می‌شوند. با این حال، نگرانی از افشای اطلاعات و محروم ماندن از ثبت اختراع، باعث می‌شود که بسیاری از دستاوردها ارائه نشود و صاحبان آن‌ها از حضور مؤثر در رویدادها خودداری کنند.

برای پیشگیری از چنین مشکلاتی، بسیاری از کشورها برای صاحبان نوآوری، مهلت ارفاقی در نظر می‌گیرند، به این معنا که اگر اختراع‌شان در یک بازه‌ی زمانی مشخص (مثلاً شش ماه) و به دلایل مشخص (مثل شرکت در نمایشگاه) قبل از تسلیم تقاضانامه افشا شده باشد، آن را نادیده می‌گیرند و جدید بودن اختراع را زیر سؤال نمی‌برند.

در ایران، مهلت ارفاقی در دو صورت به متقاضیان تعلق می‌گیرد (مطابق ماده‌ی ۲۶ آیین‌نامه‌ی قانون ثبت اختراعات):

۱- اختراع در نتیجه‌ی سوء استفاده‌ی شخص ثالث از حق متقاضی یا مالک قبلی افشا شده باشد.

۲- اختراع در نتیجه‌ی شرکت در یک نمایشگاه رسمی افشا شده باشد.

منظور از رسمی بودن نمایشگاه این است که اگر داخلی هستند، توسط دولت یا ادارات ذی‌صلاح برگزار شده باشند و اگر خارجی هستند، اولاً توسط دولت یا اشخاص ذی‌صلاح و دوماً یک کشور عضو کنوانسیون پاریس و سوماً به صورت بین‌المللی برگزار شده باشند.

همچنین مهلت ارفاقی در ایران شش ماهه است، که به یکی از دو صورت زیر محاسبه می‌شود:

اگر از قبل حق تقدم نداشته باشیم (اختراع برای اولین بار در ایران ثبت شود)، مهلت ارفاقی را از شش ماه پیش از تسلیم تقاضانامه حساب می‌کنند. مثلاً اگر اطلاعات یک فرایند یا فرآورده‌ی نوآورانه دقیقاً پنج ماه پیش افشا شده باشد (به یکی از دو روشی که اشاره کردیم)، تا یک ماه دیگر فرصت داریم که اختراع را ثبت کنیم تا از مهلت شش ماهه جا نمانیم و اختراع را با ارفاق، جدید حساب کنند.

اگر حق تقدم داشته باشیم (تقاضانامه را قبلاً به یکی دیگر از کشورهای عضو کنوانسیون تسلیم کرده باشیم)، مهلت ارفاقی از شش ماه پیش از حق تقدم شروع می‌شود.  مثلاً فرض کنید که اختراع‌مان پنج ماه پیش در توکیو افشا شده باشد و امروز اظهارنامه‌ی آن را در ایتالیا تسلیم کنیم و برای ایران حق تقدم بگیریم. اگر طی دوازده ماه آینده (مثلاً ده ماهِ دیگر) برای ثبت این اختراع در ایران تقاضانامه ارسال کنیم، ماجرای افشای توکیو را نادیده می‌گیرند چون در مهلت ارفاقی بوده است.

۲٫ شرط برخورداری از گام ابتکاری

در مقررات کشورمان، شرط جدید بودن اختراعات را می‌توانیم به وضوح در ماده‌ی دو مشاهده کنیم:

هر اختراع به یک یا چند حوزه‌ی تخصصی مربوط می‌شود، مثلاً فرایند ایجاد یک آلیاژ جدید آلومینیوم در حوزه‌ی تخصصی مهندسان مواد و تیغه‌ی جدید تراشکاری در حوزه‌ی تخصصی تراشکاران است. وقتی می‌گوییم اختراع باید دارای گام ابتکاری باشد، یعنی اگر شخصی در حوزه‌ی تخصصی اختراع به اندازه‌ی متوسط مهارت داشته باشد، با بررسی آن تأکید کند که بر اساس بدیهیات نیست و نسبت به دانش موجود، گامی رو به جلو محسوب می‌شود. به عبارت دیگر، تغییرات پیش و پا افتاده در فرایندها و فرآورده‌ها برای ابتگاری بودن یک اختراع کافی نیست، مثلاً شاید شخصی بزرگ‌ترین الکترود جوشکاری جهان را بسازد که هرگز نمونه‌ی آن وجود نداشته است، اما اگر نظر یک جوشکار معمولی را بپرسیم، اذعان می‌کند که بزرگ‌تر کردن اندازه‌ی الکترود یک اقدام بدیهی است و هیچ ابتکار خاصی در آن وجود ندارد. همچنین اگر شخصی شارژری بسازد که با برق ۸۴۸ ولت کار می‌کند، ولو چنین شارژری هرگز ساخته نشده باشد، ابتکار خاصی انجام نداده و پیشرفتی در این صنعت به وجود نیاورده است.

توضیحاتی که دادیم از ماده‌ی دو قانون استخراج شده‌اند: ابتکار جدید عبارت است از “آن چه که در فن یا صنعت قبلی وجود نداشته و برای دارنده مهارت عادی در فن مذکور، معلوم و آشکار نباشد.” همچنین منظور از فن یا صنعت قبلی را در ماده‌ی چهار خواندیم. فن یا صنعت به تمام اطلاعاتی گفته می‌شود که به هر طریقی (مثل شفاهی، کتبی یا استفاده‌ی عملی) و در هر نقطه‌ای از جهان افشا شده باشد. از برآیند این مواد به همان نتایجی می‌رسیم که بالاتر در مورد گام ابتکاری اشاره کردیم.

داشتن کاربرد صنعتی (یا اصطلاحاً مفید بودن)

در ماده‌ی دو علاوه بر گام ابتکاری، به لزوم کاربرد صنعتی اختراع هم اشاره شده است:

مطابق این ماده، اختراعی قابل ثبت است که واقعاً بتواند در یکی از شاخه‌های صنعت ساخته شود و مورد استفاده قرار بگیرد و مفید باشد. به عبارتی، اختراع باید بتواند یک مسأله‌ی فنی را حل کند و کاربرد صنعتی داشته باشد و قابل تجاری سازی باشد. مثلاً فرایندها و فراورده‌هایی که برای برداشت ساده‌تر محصولات کشاورزی، افزایش ایمنی رانندگان، کاهش مصرف سوخت یا سرعت بخشیدن به دوخت لباس هستند، همگی کاربرد صنعتی دارند، اما مثال‌های زیر کاربرد صنعتی ندارند و قابل ثبت نیستند:

ژلی که با مالیده شدن روی بدن انسان از تبدیل او به انرژی در سرعت نور جلوگیری ‌کند را نمی‌توانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم، چون حتی اگر فرضیه‌ی تبدیل انسان به انرژی در سرعت نور درست باشد و کارایی این ژل به صورت تئوریک اثبات شود، صنعت امروز به حدی نرسیده است که انسان‌ها با سرعت نور جابه‌جا شوند، در نتیجه این ژل هیچ کاربردی برای صنعت امروز ندارد و قابل ثبت نیست. (مگر این که به کارکردهای دیگری از آن اشاره شود که به درد مسائل امروز صنعت بخورد)

اگر موتور یک خودرو را مطابق موتورهای موجود بسازیم، اما ظاهر آن را به طور خارق‌العاده‌ای زیباتر کنیم، نمی‌تواند به عنوان اختراع ثبت شود. درست است خود موتور کاربرد صنعتی دارد و قبلاً هیچ موتوری به این زیبایی وجود نداشته است، اما تمام نوآوری ما به همین زیبایی خلاصه می‌شود که تأثیری در حلّ مسائل صنعتی ندارد و قابل ثبت نیست. (ضمناً این محصول فاقد گام ابتکاری است)

می‌دانیم که طلا بسیار نایاب و گران است، اما سنگ آهن به سادگی تأمین می‌شود. در این شرایط، اگر شخصی بتواند دستگاهی برای تبدیل طلا به آهن بسازد، علی‌الاصول نمی‌تواند آن را به عنوان اختراع ثبت کند، چون توجیه اقتصادی ندارد و هیچ مسأله‌ای از صنعت را حل نمی‌کند و هرگز تجاری‌سازی نمی‌شود. مگر این که بتواند فایده‌ی دیگری برای دستگاه پیدا کند که با نیازهای موجود در صنعت همخوانی داشته باشد.