طرح صنعتی (Indutrial Design) چیست؟

طرح صنعتی (Industrial Design) چیست؟

طرح صنعتی (Industrial Design) یکی از ابزارهای مالکیت فکری است که موضوع آن مشخصات ظاهری و جنبه‌های زیبایی‌ شناختی یک محصول است تا تحت شرایط خاص و در محدوده‌ای مشخص، بهره‌برداری از آن در انحصار صاحبان طرح باشد و از استفاده‌ی غیرمجاز دیگران جلوگیری شود.

مطابق تعریف بالا و بر خلاف باور عموم، طرح صنعتی ارتباطی با ماهیت فنی محصولات ندارد، یعنی اگر دستگاهی برای کَره گرفتن از آب یا تبدیل آجر به شمش طلا ساخته شده باشد، عملکرد فنی آن هرگز نمی‌تواند به عنوان طرح صنعتی ثبت شود، در حالی که شکل ظاهری یک لپتاپ، بطری، صندلی، کشتی، خودرو یا هواپیما در صورت داشتن بعضی شرایط (که بعداً در موردشان صحبت می‌کنیم) می‌توانند به عنوان طرح مورد حمایت قرار بگیرند.

برای درک کامل‌تر ماهیت این ابزار، فرض کنید فلاسکی ساخته‌ایم که اولاً چای را بدون مصرف انرژی (مثل برق یا باتری) تا ۴۸ ساعت داغ نگه می‌دارد و دوماً شکل ظاهری آن جدید و خلاقانه است. اگر بخواهیم از این محصول در برابر استفاده‌ی غیرمجاز دیگران محافظت کنیم (به عنوان یکی از اهداف مالکیت فکری)، طرح صنعتی فقط از ویژگی‌های ظاهری آن حمایت می‌کند، یعنی موجب می‌شود که سایرین اجازه‌ی بهره‌برداری از طرح ظاهری محصول‌مان را نداشته باشند، اما کماکان می‌توانند از راهکارمان برای داغ نگه‌داشتن چای استفاده کنند. از طرفی، اگر محصول‌مان را به عنوان اختراع ثبت کنیم، گواهینامه‌ی ثبت اختراع صرفاً از جنبه‌ها‌ی فنی آن حمایت می‌کند، یعنی روش‌های جدید و مبتکرانه‌ای که برای داغ نگه‌داشتن چای استفاده کرده‌ایم مورد حمایت قرار می‌گیرند، اما دیگران محدودیتی برای استفاده از شکل ظاهری محصول‌مان نخواهند داشت (مگر نقش و نگارهای آن که ممکن است تحت حمایت کپی‌رایت یا قانون حمایت از مؤلفان قرار بگیرند).

لذا در چنین مواردی اصولاً عملکردهای فنّی دستگاه می‌توانند در قالب گواهینامه‌‌های ثبت اختراع و مشخصات ظاهری آن در قالب طرحهای صنعتی مورد حمایت قرار بگیرند، مثلاً در یک خودروی سواری، ممکن است سیستم احتراق، سیستم‌ تهویه‌ی هوا، کاتالیزور و اگروز ماشین در قالب گواهینامه‌ی ثبت اختراع مورد حمایت قرار بگیرند و از سوی دیگر، شکل بدنه‌، آینه‌‌ی بغل، فرمان، دنده و امثالهم به عنوان طرح صنعتی ثبت شوند.

اگر ویژگی‌های ظاهری محصول در عملکرد آن مؤثر باشند، مثلاً شکل فلاسک تأثیر مستقیم در داغ نگه‌داشتن چای داشته و بخشی از راهکار مبتکرانه و جدیدمان باشد، گواهینامه‌ی ثبت اختراع می‌تواند آن را هم مورد حمایت قرار دهد.

با این که توضیحات‌مان برای درک مفهوم طرح صنعتی کافی به نظر می‌رسد، اما برای مباحث حقوقی باید تعاریف و شرایط مندرج در قانون را مبنا قرار دهیم. لذا در تکمیل توضیحات قبلی به ماده‌ی ۲۰ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری توجه کنید.

با توجه به ماده‌ی مزبور، در مورد طرحهای صنعتی به نتایج زیر می‌رسیم:

اولاً جنبه‌های ظاهری مثل شکل و ترکیب و خطوط و رنگ‌ها را نمایش می‌دهند و شامل نتایج فنی نمی‌شوند.

دوماً ممکن است دو بعدی یا سه بعدی باشند، مثلاً طرح روی پارچه، دو بعدی و شکل صندلی، سه‌بعدی است.

سوماً باید بتوانند شکل یک محصول صنعتی (مثل بطری آب‌معدنی، موبایل، هواپیما یا خودرو) یا محصولی از صنایع دستی (مثل فرش یا سینی‌های مسی) را عوض کنند؛ در نتیجه دکوراسیون یک خانه یا چیدمان یک باغ نمی‌تواند طرح صنعتی باشد، چون محصول نیست و از طرفی اگر یک طرح نتواند تغییری در شکل محصول ایجاد کند، قابل ثبت یا حمایت نخواهد بود.

مفهوم حقوقی طرح صنعتی، تا حد زیادی یادآور شاخه‌ی طراحی صنعتی است؛ چرا که در این شاخه از طراحی، تمرکز طراحان روی ویژگی‌های ظاهری محصول است.

طرح صنعتی چه تفاوتی با گواهینامه‌ی ثبت اختراع دارد؟

با توجه به توضیحات و مثال‌هایی که در بخش قبل ارائه کردیم، تفاوت میان طرح صنعتی و گواهینامه‌ی ثبت اختراع روشن است. به صورت کلّی هر دوی این عناوین از ابزارهای مالکیت فکری هستند، اما یکی از آن‌ها روی جنبه‌های فنّی محصولات و فرایندها و دیگری روی جنبه‌های ظاهری و تزئینی محصولات تمرکز دارد. همچنین شرایط ثبت و نحوه‌ی حمایت از اختراعات و طرح‌ها متفاوت است که در درس‌های آینده به تفصیل در موردشان صحبت می‌کنیم.

طرحها چه تفاوتی با آثار هنری مشمول کپی‌رایت دارند؟

بعضی طرح‌ها، مثل طرحی که روی یک روسری چاپ می‌شود، هم جنبه‌ی صنعتی دارند و هم اثر هنری محسوب می‌شوند، لذا می‌توانند در قالب حقوق مؤلف (کپی‌رایت) مورد حمایت قرار بگیرند یا در صورت تمایل صاحبان‌شان به عنوان طرح صنعتی ثبت شوند. با این حال، اساساً طرحهای صنعتی برای محصولات صنعتی و کپی‌رایت برای آثار غیرصنعتی کارایی دارد و لذا انتخاب آن‌ها باید بر اساس شیو‌ه‌ی بهره‌برداری از اثر انجام شود. همچنین شرایط و شیوه‌ی حمایت از طرح‌ها و آثار هنری متفاوت است، طوری که اولاً مدت زمان حمایت‌شان فرق می‌کند، دوماً آثار هنری بر خلاف طرح‌ها نیازی به ثبت شدن ندارند، سوماً الزامی بودن ثبت طرح‌ها باعث می‌شود که اثبات مالکیت‌شان ساده‌تر باشد و چهارماً یک طرح باید الزاماً جدید باشد اما چنین الزامی در مورد آثار هنری وجود ندارد و اصیل بودن آن‌ها کافی است.

تفاوت طرحهای صنعتی با علایم تجاری تجاری در چیست؟

کاربرد اصلی علامت تجاری، جدا کردن کالاها یا خدمات اشخاص (حقیقی و حقوقی) از یکدیگر است، مثلاً علامت کاله روی یک بطری شیر باعث می‌شود که به سادگی آن را از میان محصولات دیگر شناسایی کنیم. به همین علت، هر علامتی که به شناسایی کالا و خدمات اشخاص مختلف کمک کند و گمراه‌کننده نباشد، احتمالاً قابل ثبت است اما طرحهای صنعتی باید الزاماً جدید و اصیل باشند. همچنین مانند سایر مقایسه‌های قبلی، شیوه‌‌ی حمایت از یک طرح با علامت تجاری متفاوت است، مثلاً حمایت از یک طرح زمان محدودی دارد اما امتیاز استفاده از یک علامت تجاری می‌تواند تا مدت نامحدود تمدید شود.

گفتیم اگر علامتی به شناسایی کالاها و خدمات اشخاص مختلف کمک کند، احتمالاً قابل است. تأکیدمان روی واژه‌ی “احتمالاً” به این علت است که بحث در مورد شرایط حمایت از یک علامت تجاری (و به صورت کلّی یک دستاورد فکری) مفصل است و ملاحظات زیادی باید در نظر گرفته شود.

مطابق قانون کشورمان، علائم تجاری باید الزاماً قابل رؤیت باشند (جنبه‌ی بصری داشته باشند) اما در بعضی از کشورها علائم صوتی (مثل صدای زنگ معروف نوکیا در سال‌های نسبتاً دور) نیز می‌توانند به عنوان علامت تجاری مورد حمایت قرار بگیرند.

مروری بر ۲۱ طرح ثبت شده در ایران و آمریکا

در ادامه تعدادی از طرح‌های ثبت شده را برایتان جمع‌آوری کرده‌ایم؛ اولین مجموعه،‌ مربوط به چهار طرح صنعتی مشهور است که احتمالاً برایتان آشنا هستند.

مجموعه‌ی دوم، طرح‌های دو بعدی هستند که در کشور ایران به ثبت رسیده‌اند و شامل جعبه‌های کلوچه و شکلات، طرح فرض و طرح موکت می‌شوند؛ با کمک شماره‌ی ثبتی که در کنار هر تصویر درج کرده‌ایم می‌توانید اطلاعات مربوط به آن (مثل عنوان طرح، صاحب آن و زمان ثبت) را جستجو کنید.

——- ادامه‌ی تصاویر (۱۷ طرح) فقط به مشترکین ویژه نمایش داده می‌شود.

[restrict subscription=”6,7,8,9,10,11,12,13″ message=””]

مجموعه‌ی سوم هم شامل تعدادی از طرح‌های ثبت شده در ایران است که دو تصویر آن مربوط به جعبه‌های بسته‌بندی و تصاویر دیگر آن مربوط به ک ماشین سنگین، قطعه‌ی خودرو، جارو دستی و جاخودکاری می‌شود.

در یک طرح صنعتی، تمام ویژگی‌های ظاهری مهم باید لحاظ شود و به همین علت، تصاویری از نماهای مختلف محصول درج می‌کنند تا همه‌ی جزئیات مهم نشان داده شود. این نکته در اکثر مجموعه‌های این بخش قابل رؤیت است، منتها در پاره‌ای از موارد (مثل تصویر خودرو در مجموعه‌ی اول) به درج یک تصویر (از میان چند تصویری که وجود داشته است) بسنده کرد‌ه‌ایم.

در مجموعه‌ی پنجم، تصاویر مربوط به دو طرح از صندلی را مشاهده می‌کنید که در کشور آمریکا ثبت شده‌اند.

[/restrict]