علامت تجاری (Trade Mark) چیست؟

تعریف علامت تجاری

در درس انواع مالکیت فکری توضیح دادیم که در موضوعات مالکیت فکری، قواعد و مقررات متفاوتی در کشورها اجرا می‌شود؛ از این رو برای «علامت تجاری» نیز تعاریف متفاوتی وجود دارد. ممکن است نشانه‌هایی که در یک کشور با عنوان «علامت تجاری» مورد حمایت قرار می‌گیرند، در کشورهای دیگر مشمول این عنوان نباشند. با وجود تعدد تعاریف، اولاً باید مفاد کنوانسیون پاریس و توافقنامه‌ی TRIPS را در نظر بگیریم، چون در قانون داخلی بسیاری از کشورها متجلی شده‌اند. دوماً به عنوان یک ایرانی که تمام یا بخشی از محصولات و خدماتش را در ایران عرضه می‌کند، باید با قوانین کشورمان آشنا باشیم. در حال حاضر، برای مطالعه‌ی قواعد حاکم بر علائم تجاری در ایران، «قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶» و «آیین‌نامه‌ی اجرایی این قانون مصوب ۱۳۸۷» مبنا قرار می‌گیرند که اختصاراً در این مجموعه «قانون» و «آیین‌نامه» نامیده می‌شوند.

تعریف مطابق کنوانسیون پاریس

ایران عضو «کنوانسیون پاریس برای حمایت از مالکیت صنعتی» است. در متن این کنوانسیون، قواعدی در مورد علائم تجاری ارائه شده‌ که کشورمان آن‌ها را به رسمیت شناخته و مقررات داخلی کشورمان در چهارچوب آن‌ها تنظیم شده است. با این حال در کنوانسیون پاریس، هیچ تعریفی از «علامت تجاری» به چشم نمی‌خورد.

تعریف مطابق موافقتنامه‌ی TRIPS

موافقتنامه‌ی TRIPS برای اعضای سازمان تجارت جهانی (WTO) تنظیم شده است تا مطابق آن، بعضی قواعد در مورد مالکیت فکری را در کشورهای خود به رسمیت بشناسند. ایران عضو WTO نیست و به تبع آن نمی‌تواند به TRIPS محلق شود. با این حال، از آن جا که موافقت‌نامه‌ی TRIPS یکی از مهم‌ترین منابع حقوق مالکیت فکری است و کشورهای زیادی عضو آن هستند، باید در مطالعات‌مان به آن توجه کنیم. تعریف علامت تجاری در ابتدای بند ۱ از ماده‌ی ۱۵ این موافقت‌نامه درج شده است که در زیر مشاهده می‌کنید:

همانطور که در این تعریف مشاهده می‌شود، کارکرد اصلی علامت تجاری، ایجاد تمایز میان محصولات و خدمات است؛ یعنی نشانه‌ای که قدرت ایجاد تمایز نداشته باشد، از زمره‌ی این تعریف و تعاریف مشابه خارج است. به عنوان مثال نمی‌توانیم یک خط صاف یا دایره‌ی ساده را به عنوان علامت تجاری ثبت کنیم، اما اگر حرف ساده‌ای مثل A طوری ترسیم شود که ایجاد تمایز کند، مثلاً رنگ یا فونت خاصی داشته باشد، ممکن است به عنوان علامت قابل ثبت باشد.

در این تعریف به بعضی مصادیق علامت یا نشان مثل نام، رنگ، اعداد و المان‌های تصاویری اشاره شده است، اما علامت به این مصادیق محدود نمی‌شود و عملاً هر نشانه‌ی مشخصی که قدرت ایجاد تمایز داشته باشد، به شرط داشتن شرایطی که بعداً می‌گوییم، می‌تواند به عنوان «علامت تجاری» ثبت شود.

تعریف مطابق سایت و هندبوک سازمان جهانی مالکیت فکری

توضیحات مندرج در سایت‌ها و کتاب‌ها هرگز از حیث اعتبار با مواد مندرج در کنوانسیون‌ها برابری نمی‌کنند. با این حال، از آن جایی که سازمان جهانی مالکیت فکری یا WIPO بزرگ‌ترین و معتبرترین نهادی است که در این حوزه فعالیت می‌کند و اهمیت زیادی برای مستندسازی و اطلاع‌رسانی قائل می‌شود، به تعریف ارائه شده در سایت سازمان جهانی مالکیت فکری، اشاره می‌کنیم:

تعریف مطابق قانون ایران

جهت دسترسی به مقررات حاکم بر علائم تجاری در ایران، باید به قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری مصوب ۱۳۸۶ مراجعه کنیم. در بند الف از ماده‌ی ۳۰ این قانون داریم:

در این تعریف، مشابه تعاریف قبلی، علامت تجاری ابزاری برای متمایز کردن محصولات و خدمات کسب‌وکارها از یکدیگر معرفی شده است. اما تفاوت مهمی که در آن وجود دارد، شرط «قابل رؤیت بودن» است. یعنی مطابق قانون کشورمان، اگر نشانه‌ای قدرت ایجاد تمایز داشته باشد و قابل رؤیت نباشد، نمی‌تواند به عنوان علامت ثبت شود. به عنوان مثال، نشانه‌ای مثل صدای زنگ تلفن نوکیا -همان زنگ قدیمی معروف- را به دلیل قابل رؤیت نبودن، نباید علامت بدانیم؛ حال آن که این محدودیت در بسیاری از کشورها وجود ندارد. همچنین ناظر بر این ماده و مفاد آیین‌نامه، علامت می‌تواند دو‌بعدی یا سه‌بعدی باشد، مثلاً شکل خاص یک جعبه که قدرت ایجاد تمایز میان محصولات یا خدمات یک کسب‌وکار از کسب‌وکارهای دیگر را دارد، می‌تواند به عنوان علامت ثبت شود.

مثال‌هایی از علامت تجاری

کارکرد اصلی علامت تجاری، ایجاد تمایز میان «محصولات» و «خدمات» یک کسب‌وکار از دیگران است. یک کسب‌وکار می‌تواند برای خدمات و محصولات متفاوت خود از علائم تجاری مشترک یا متفاوتی استفاده کند. مثلاً تمام علائم زیر متعلق به شرکت گوگل هستند، اما گوگل برای خدمات متفاوتی مثل سرویس ایمیل، فروش اپلیکیشن، یا مرور وب از آن‌ها استفاده می‌کند. (فهرست کامل‌تر این نشانه‌ها را می‌توانید در سایت گوگل مشاهده کنید). همچنین یک کارخانه‌ی تولیدکننده‌ی سُس ممکن است به کلّی محصولات یا خدمات خود را با نام‌های دیگری به غیر از نام کارخانه عرضه کرده و از علائم تجاری به این منظور استفاده کند.

تصاویر زیر، نمونه‌هایی از مشهورترین علائم تجاری هستند. وقتی علامت فورد را روی یک خودرو یا روی سر در یک نمایندگی می‌بینیم -البته در کشورهایی که حقوق صاحبان این علائم را به رسمیت بشناسند- سریعاً متوجه می‌شویم که محصولات و خدمات مربوطه مطابق با استانداردها و سیاست‌های شرکت فورد هستند. به طریق مشابه، در هر کجای دنیا وقتی علامت‌های استارباکس، مک‌دونالد یا کی‌اف‌سی را می‌بینیم، انتظار داریم که نوشیدنی‌ها و غذاهایی که سرو می‌شوند با همان کیفیت و ویژگی‌هایی باشند که در سایر نمایندگی‌های این شرکت‌ها سرو می‌شوند. البته این شرکت‌ها هم مثل گوگل، علائم تجاری مختلفی را ثبت کرده‌‌اند و حسب مورد از علائم متفاوتی استفاده می‌کنند.

مقایسه‌ی مفاهیم مشابه

ممکن است در مقایسه‌ی «علامت تجاری» با بعضی عناوین دیگری مثل «طرح صنعتی»، «نام تجاری» و «برند» ابهاماتی وجود داشته باشد. در ادامه اختصاراً بعضی از این تفاوت‌ها را بررسی می‌کنیم.

تفاوت علامت تجاری با طرح صنعتی

تا این لحظه در مجموعه‌ی مالکیت فکری ویکی‌تولید، دو نظام گواهینامه‌ی ثبت اختراع و طرح صنعتی را بررسی کردیم. تفاوت میان «علامت تجاری» و «گواهینامه‌ی ثبت اختراع» به اندازه‌ای روشن است که نیازی به توضیح ندارد، اما افتراق میان «علامت تجاری» و «طرح صنعتی» گاهی دشوار است.

اصلی‌ترین هدف از علامت تجاری، ایجاد تمایز در محصولات و خدمات و اصلی‌ترین هدف از طرح صنعتی، حفاظت از ویژگی‌ها و المان‌های ظاهری در برابر استفاده‌ی غیرمجاز دیگران است. شکل یک جعبه یا طرح یک لباس، ممکن است به هیچ وجه باعث شناسایی سازندگان این محصولات توسط مشتریان نشود، اما سازندگان به دلیل زیبایی و تأثیرشان در فروش بیشتر، این اشکال را به عنوان «طرح صنعتی» ثبت کنند. بنابراین در مورد یک «طرح» برای انتخاب بهترین روش حمایت از میان «طرح صنعتی» و «علامت تجاری» باید هدف‌مان را در نظر بگیریم.

اگر کارکرد طرح، صرفاً جنبه‌ی ظاهری آن است و کمکی به ایجاد تمایز نمی‌کند، یا اساساً به دنبال ایجاد تمایز نیستیم، می‌توانیم آن را به عنوان طرح صنعتی ثبت کنیم. اما اگر بخواهیم از ظاهر طرحی حفاظت کنیم که قدرت ایجاد تمایز در محصولات و خدمات را دارد، لازم است با مقایسه‌ی نظام‌های «طرح صنعتی» و «علامت تجاری» یکی از آن‌ها را انتخاب کنیم. مثلاً محدودیت زمانی حمایت از طرح‌های صنعتی در مورد علائم تجاری وجود ندارد و هزینه‌های ثبت‌شان متفاوت است و با در نظر گرفتن این موضوعات، می‌توانیم گزینه‌ی مناسب‌تر را شناسایی کنیم.

تفاوت علامت تجاری و نام تجاری

عنوان دیگری که گاهاً با علامت تجاری اشتباه می‌شود «نام تجاری» است. در بند ج از ماده‌ی ۳۰ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری آمده است که: «نام تجاری یعنی اسم یا عنوانی که معرف و مشخص کننده‌ی شخص حقیقی یا حقوقی باشد». در بند الف از همین ماده گفتیم که علامت برای ایجاد تمایز میان کالاها و خدمات «اشخاص حقیقی یا حقوقی» است. بنابراین اسم یا عنوانی که فعالیت‌های تجاری این اشخاص ذیل آن معرفی می‌شوند، همان نام تجاری است. به عبارتی، اسم تجاری عنوانی است که تاجر، اعم از شخص حقیقی یا حقوقی، آن را برای انجام فعالیت‌هایش انتخاب می‌کند. به عنوان مثال، ممکن است صاحب یک رستوران از نام تجاری الف برای کسب‌وکار خود استفاده کند و در عین حال، علائم تجاری مختلفی برای آن به ثبت برساند. این رستوران یک اسم بیشتر ندارد، اما می‌تواند به تعداد نامحدودی علامت تجاری داشته باشد. شاید در بعضی از علائم تجاری متعلق به این رستوران، از نام تجاری این رستوران هم استفاده شده باشد، اما این به معنای مترادف بودن «علامت تجاری» و «نام تجاری» نیست. ضمن این که «نام تجاری» برای شناسایی هویت کسب‌وکار است، اما «علامت تجاری» اصولاً برای متمایز کردن محصولات و خدمات یک کسب‌وکار از کسب‌وکارهای دیگر به کار می‌رود.

تفاوت علامت تجاری و برند

در حال حاضر بسیاری از حقوق‌دانان، «برند» و «علامت تجاری» را مترادف می‌دانند. در حقیقت، اگر از آن‌ها در مورد «ثبت برند» سؤال کنید، دقیقاً همان رویه‌ی ثبت علامت تجاری را به شما عرضه می‌کنند و تفاوتی بین آن‌ها قائل نمی‌شوند. در حقیقت، عملاً چیزی به اسم «ثبت برند» در ایران وجود ندارد و منظور همان «ثبت علامت» است. از این رو، می‌توانیم در چهارچوب حقوق مالکیت فکری کشورمان، فرض را بر این بگذاریم که «علامت تجاری» و «برند» مترادف هستند.

تفاوت علامت تجاری و لوگو

لوگو فقط یک تصویر گرافیکی است. به صورت پیش‌فرض یک لوگو می‌تواند تحت حمایت کپی‌رایت قرار بگیرد، یا به عنوان طرح صنعتی ثبت شود، یا اگر قدرت ایجاد تمایز میان محصولات و خدمات را دارد، به عنوان علامت تجاری تحت حمایت قرار بگیرد. در هر حال می‌دانیم که علامت تجاری به نشانه‌های دو بعدی (مثل لوگو) خلاصه نمی‌شود و نشانه‌های سه‌بعدی را را نیز در بر می‌گیرد.

آشنایی با انواع علامت

واژه‌ی «علامت» بسیار کلّی است و مصادیق متعددی دارد. لذا گاهاً با عناوین خاصی از آن روبه‌رو می‌شویم که معلوم نیست ذیل عنوان «علامت تجاری» قرار می‌گیرند یا قواعد و ضوابط دیگری بر آن‌ها حاکم است. در این بخش، تعدادی از مهم‌ترین انواع علامت را مرور می‌کنیم تا از چنین ابهاماتی پیشگیری شود.

علامت‌ محصول و علامت خدمات

در تعاریفی که ارائه کردیم، علامت تجاری ناظر بر محصولات و خدمات بود، اما گاهاً این دو را از هم تفکیک می‌کنند. در این حالت، علامت محصول (Product Mark) برای ایجاد تمایز میان محصولات و علامت خدمات (Service Mark) برای ایجاد تمایز میان خدمات است. مطابق ماده‌ی ۳۰ قانون کشورمان، هر دوی این عناوین زیرمجموعه‌ی واژه‌ی «علامت» قرار می‌گیرند و قواعد مشترکی بر آن‌ها حاکم است.

علامت شخصی و علامت جمعی

علامت شخصی (Individual Mark) همان علامتی است که در بخش ابتدایی درس بررسی کردیم و مطابق بند الف از ماده‌ی ۳۰ به یک شخص حقیقی یا حقوقی تعلق می‌گیرد. به عنوان مثال، علامتی که فقط برای آقای الف، کارخانه‌ی ب، شرکت ج یا دانشگاه د است، همگی علائم شخصی به حساب می‌آیند. علامت جمعی (Collective Mark) بر خلاف علامت شخصی (Individual Mark) که به یک شخص تعلق می‌گیرد، به صورت جمعی و تحت نظر مالک علامت به کار گرفته می‌شود. به عنوان مثال، ممکن است مجموعه‌ای از چند کارخانه‌ی سازنده‌ی لوازم برقی، برای محصولات نوآورانه‌ی خود از یک علامت جمعی مشترک استفاده کنند. این نوع علامت در ایران به رسمیت شناخته می‌شود و تعریف آن در بند ب از ماده‌ی ۳۰ قانون ارائه شده است: « علامت جمعي يعني هر نشان قابل رؤيتي كه … بتواند مبدأ و يا هرگونه خصوصيات ديگر مانند كيفيت كالا يا خدمات اشخاص حقيقي و حقوقي را كه از اين نشان تحت نظارت مالك علامت ثبت شده جمعي استفاده مي‌كنند متمايز سازد».

علامت گواهینامه‌ای

استفاده از این علائم به معنای رعایت بعضی استانداردها در محصولات و خدمات است، مثلاً « نشان حلال» یا «نشان قابل بازیافت» یا «نشان سیب سلامت» از علائم گواهینامه‌ای (Certification Marks) هستند. این علائم در قانون ایران به عنوان یکی از انواع علامت‌های جمعی پذیرفته شده‌اند، طوری که از بند ب در ماده‌ی ۳۰ می‌توان برداشت کرد که بعضی از علامت‌های جمعی ناظر بر وجود بعضی خصوصیات مانند کیفیت کالا هستند، یعنی بعضی از علامت گواهینامه‌ای یکی از انواع علائم جمعی است. در مورد این علائم، مالک علامت باید مشخص کند که اشخاص دیگر تحت چه ضوابطی می‌توانند از آن استفاده کنند، مثلاً شاید اعلام کند که فقط تولیدکنندگان اتصالات در استان تهران می‌توانند از آن استفاده کنند، به شرطی که محصولات‌شان مطابق استاندارد مشخصی باشد.

علامت گواهینامه‌ای با این که در ایران به رسمیت شناخته می‌شوند، تعریف جداگانه‌ای برای آن‌ها ارائه نشده است. لذا از آن جایی که عنوان مشخصی برای آن‌ها وجود ندارد، گاهاً برای ترجمه‌ی Certification Mark از عبارات دیگری مثل «علامت تأییدی» یا «علامت تضمینی» استفاده می‌شود.

ثبت علائم تجاری چه فوایدی دارد؟

علائم تجاری کمک می‌کنند که مشتریان بتوانند کالاها و خدمات مربوط به یک کسب‌وکار خاص را شناسایی کنند، بدین ترتیب کسب‌وکار می‌تواند از اعتبار خود جهت افزایش فروش استفاده کند. تأثیرگذاری این علائم به اندازه‌ای آشکار است که می‌دانیم بعضی مشتریان، با وجود این که می‌دانند یک محصول اصل نیست، کماکان تحت تأثیر نشانه‌‌های مشهور (مثل علائم متعلق به گوچی و نایک که غیرمجاز استفاده شده‌اند) به خرید اقدام می‌کنند. این علائم، ابزار قدرتمندی برای شکل دادن به هویت برند و بازاریابی هستند و شاید به همین علت است که بسیاری از صاحبان کسب‌وکار، از همان ابتدا به فکر طراحی و استفاده از علائم تجاری هستند.

از سوی دیگر ثبت علائم، می‌تواند به خودی خود شرایط را برای کسب درآمدهای جدید فراهم کند. به عنوان مثال، رستورانی که به شهرت رسیده است گاهاً در ازای دریافت هزینه‌های قابل توجه و تحمیل بعضی شرایط -مثل نحوه‌ی طبخ غذا و ارائه‌ی خدمات- به دیگران اجازه می‌دهد که از دستاوردهای فکری خود، از جمله بعضی علائم تجاری، استفاده کنند. همچنین بعضی کسب‌وکارها، صرفاً با ارائه‌ی استانداردهای محصولات و خدمات و اعطای علایم گواهینامه‌ای، درآمدزایی می‌کنند. به عنوان مثال، یک کسب‌وکار معتبر در حوزه‌ی امنیت رایانه‌ای، به متقاضیانی که محصولات‌شان ایمن است، نشانی اعطا می‌کند تا در بسته‌ی نرم‌افزار، یا تبلیغات آن مورد استفاده قرار بگیرد.

همه‌ی این مزایا زمانی به دست می‌آید که استفاده از علائم، در انحصار صاحبان‌شان باشد و دیگران سوء استفاده نکنند. ثبت علامت و مزایای حمایتی که در حقوق کشورهای مختلف برای آن در نظر گرفته‌اند، ساده‌ترین و مطمئن‌ترین راه برای حمایت از آن‌ها است. به همین علت در درس‌های آینده، شرایط و روش ثبت آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.