شما در حال خواندن درس اختراعات قابل ثبت در ایران (شرایط ثبت اختراع) از مجموعهی مالکیت فکری هستید.
در درسهای گذشته به تعدادی از شرایط ثبت اختراع اشاره کردیم، مثلاً گفتیم که در کشورمان، اختراعات الزاماً فرایند یا فرآورده هستند و به شرطی برای آنها گواهینامه صادر میشود که افشا شده باشند. این نکات، تنها بخش کوچکی از شرایط مورد نیاز برای اختراعات قابل ثبت را نمایش میدهند و مواردی دیگری هم باید لحاظ شود که آنها را به صورت یکپارچه در این درس بررسی میکنیم.
پیش از آغاز مطالعه به این نکته توجه کنید که شاید مطالب این درس با اطلاعات قبلی شما مغایرت داشته باشد. همانطور که در درس مفهوم مالکیت فکری اشاره کردیم، مقررات مالکیت فکری کشورها متفاوت است و یک اختراع میتواند در کشوری قابل ثبت و در سایر کشورها غیر قابل ثبت باشد. در این میان، بسیاری از نکات و توضیحاتی که به افراد داده میشود از مقالات و کتابهای خارجی ترجمه شدهاند که با مقررات کشورمان همخوانی ندارد، لذا فراموش نکنید که وقتی از اختراعات قابل ثبت صحبت میکنیم، در قدم اول باید کشور مورد نظر تعیین شود و مقررات همان کشور مبنا قرار بگیرد. در این درس، تمرکزمان روی مقررات ایران است.
تقسیمبندی شرایط ثبت اختراع به ماهوی و شکلی
شرایط ثبت اختراع را میتوانیم به دو دستهی کلی تقسیم کنیم. دستهی اول شروطی مثل جدید بودن، داشتن گام ابتکاری و کاربرد صنعتی هستند که اگر وجود داشته باشند، اختراع قابل ثبت است. دستهی دوم شرایطی مثل تهیهی اظهارنامهی مناسب، ضمیمه کردن مدارک و پرداخت هزینهها هستند که تحقق آنها برای تکمیل رویهی ثبت و صدور گواهینامه (پتنت) ضروری است. به عبارت دیگر، برای این که چیزی را به عنوان اختراع ثبت کنیم، باید شرایط دستهی اول وجود داشته باشد که اصطلاحاً شرایط ماهوی نامیده میشوند. در صورت محقق بودن شرایط ماهوی، برای ثبت اختراع و دریافت گواهینامه باید شرایط دیگری رعایت شده باشد که اصطلاحاً شرایط شکلی نامیده میشوند. در این درس تمرکزمان روی شرایط ماهوی (دستهی اول) است و دستهی دوم را در درس فرایند ثبت اختراع بررسی میکنیم.
ویژگیهای اختراعات قابل ثبت
در نمودار زیر سؤالاتی طرح شده است که با کمک آنها میتوانید با بررسی شرایط ماهوی، اختراعات قابل ثبت را شناسایی کنید. ترتیب سؤالات مهم نیست و بر اساس چیدمان مطالب درس انتخاب شدهاند، اما نحوهی پاسخگویی به آنها اهمیت زیادی دارد و باید تا حدّ امکان دقیق باشد. در ادامهی درس، توضیحاتی ارائه میدهیم که برای پاسخ به سؤالات ضروری است.
در این قسمت، بلوکها و سؤالات نمودار را به ترتیب بررسی میکنیم. با این که بخشی از موضوعات به صورت پراکنده در درسهای قبلی آمده است، از تکرار هیچ نکتهی مهمی پرهیز نمیکنیم تا به صورت یکپارچه، تمام اطلاعات مورد نیاز برای استفاده از نمودار بالا را در اختیار داشته باشید.
۱٫ الزام فرآورده یا فرایند بودن موضوع اختراع
همانطور که قبلاً گفتیم (مشاهدهی درس مفهوم اختراع و گواهی ثبت اختراع) در کشورمان، اختراعات قابل ثبت به فرآوردهها و فرایندها محدود میشوند و مستند حرفمان، مادهی زیر است:
فرآورده، همان محصول است با این شرط که توسط نیرو یا تلاش انسان تولید شده باشد (در درس تولید چیست، توضیح دادیم که چنین تولیدی اصطلاحاً ساخت یا Manufacturing نامیده میشود) و فرایند، مراحل و اقداماتی است که برای ایجاد یک محصول (فرآورده) انجام میشود. مثلاً دستگاه مته، خودکار، پارچ آب، خودرو، تلفن همراه و آلیاژ آلومینیوم ۵۰۵۲ فرآورده هستند، اما مجموعه اقداماتی که مطابق یک رویهی مشخص برای تولید آلیاژ آلومینیوم ۵۰۵۲ انجام میشود، فرایند است. موضوعاتی مثل فیلمنامهها، قطعات موسیقی، کتابهای آموزشی، فیلم و امثالهم جزء فرآوردهها و فرایندها محسوب نمیشوند و لذا اختراع محسوب نمیشوند.
۲٫ استثنائات مادهی چهار برای اختراعات قابل ثبت
در نمودار، پنج سوال در جعبهی دوم طرح شده است که منبع همهی آنها، مادهی چهار قانون است. در این ماده، اختراعات غیرقابل ثبت در چند بند فهرست شدهاند.
در ادامه بندهای مادهی چهار را بررسی میکنیم، به استثنای بند هــ که مفصل است و آن را جداگانه با عنوان “شرط جدید بودن اختراع” بررسی خواهیم کرد. (شرط جدید بودن را در همین درس بررسی میکنیم)
بند الف- کشفیات، نظریههای علمی، روشهای ریاضی و آثار هنری
موضوعاتی که در بند الف به آنها اشاره شده است را نمیتوانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم. هر چند که حتی اگر بند الف وجود نداشت، باز هم کشفیات و نظریههای علمی و روشهای ریاضی و آثار هنری جزء اختراعات قابل ثبت به حساب نمیآمدند، چون فرآورده یا فرایند نیستند. در ادامه، برای هر یک از مواردی که در بند الف آمده است، به چند مثال اشاره میکنیم.
کشفیات: مثل جاذبه و سایر نیروهای موجود در طبیعت، قارهی آمریکا، عناصر شیمیایی، موجودات، سیارهها، روابط میان پدیدههای فیزیکی و هر آن چیزی که از قبل در طبیعت وجود داشته است و توسط انسانها شناسایی میشود. کسی نمیتواند این موارد را به عنوان اختراع ثبت کند و مانع از استفادهی دیگران شود، چرا که از قبل در طبیعت وجود داشتهاند و به عموم افراد تعلق دارند. از سوی دیگر بدیهی است که این موارد فرآورده و فرایند به حساب نمیآیند، چون اولاً به واسطهی نیروی انسان ایجاد نشدهاند (پس فرآورده نیستند) و دوماً راه و روش ایجاد فرآوردهها را نشان نمیدهند (هر چند شاید به صورت غیرمستقیم از آنها در فرآوردهها استفاده شود، اما به هر حال فرایند محسوب نمیشوند).
نظریههای علمی: مثل نظریات سیر تکاملی داروین، فرافکنی فروید، نسبیت انیشتین یا نظریهی کوانتوم. به صورت کلّی یک نظریه، با این که دستاورد فکری است، اما فرایند یا فرآورده محسوب نمیشود و قابل ثبت نبودن آن آشکار است.
روشهای ریاضی: مثل الگوریتمهای بهینهسازی، روشهای آماری، پیدا کردن جواب مسائل مشهور و حل نشدهی ریاضی، تکنیکهای جدید برای حل معادلات مهندسی، روشهای مدلسازی یا تجزیه و تحلیل سیستمهای عددی. بسیاری از تکنیکهای ریاضی از جنس فرایند هستند، اما فرایندی اختراع محسوب میشود که مستقیماً برای ایجاد یک فرآورده باشد، نه جواب یک مسأله.
آثار هنری: مثل عکس، نقاشی، خوشنویسی، مجسمه، قطعات موسیقی، فیلم، تئاتر یا فایلهای صوتی.
بند ب- طرحها و قواعد یا روشهای انجام کار تجاری و سایر فعالیتهای ذهنی و اجتماعی
مطابق این بند، مواردی مثل برنامههای بازاریابی، استانداردهای مدیریتی، مدلهای کسبوکار، برنامههای آموزشی، بازیهای فکری، تکنیکهای یادگیری، نرمافزارهای آموزشی، رویههای مدیریتی، شبکههای اجتماعی، اصول مذاکره، روشهای درآمدزایی دیجیکالا و تخفیفان و اسنپ، اصول مدیریتی جف بزوس در آمازون یا استانداردهای ملی ایران، نمیتوانند به عنوان اختراع ثبت شوند.
بند ج- روشهای تشخیص و معالجهی بیماری انسان یا حیوان
مطابق این بند، روش تشخیص بیماریهایی که مربوط به انسان یا حیوان است، یا روش درمان آنها نمیتوانند به عنوان اختراع ثبت شوند، چرا که اگر این محدودیت قانونی وجود نداشت، استفاده از روشهای تشخیص و معالجه در انحصار صاحبانشان قرار میگرفت و سلامت بیماران تهدید میشد. البته به جز این استدلال، روشهای درمان فرایندی برای ایجاد فرآورده محسوب نمیشوند و لذا با شرط مندرج در مادهی یک تعارض دارند.
قانونگذار در ادامهی این بند اضافه کرده است که این شرط “شامل فرآوردههای منطبق با تعریف اختراع و مورد استفاده در روشهای مزبور نمیشود”. این توضیح اضافه و بدیهی است و صرفاً تأکید میکند اگر محصولی مثل یک دارو، وسیله یا ابزار با هدف تشخیص و معالجهی بیماریهای انسان یا حیوان ساخته شود، میتواند در زمرهی اختراعات قابل ثبت باشد. (این موارد روش درمان نیستند، بلکه فرآوردههایی هستند که برای درمان استفاده میشوند و لذا بند ج در مورد آنها صادق نیست).
بند د- منابع ژنتیک و اجزاء ژنتیک تشکیل دهنده آنها و همچنین فرآیندهای بیولوژیک تولید آنها
این بند از مادهی چهار کاملاً جنبهی تخصصی دارد و در این راهنما نمیتوانیم وارد جزئیات شویم، اما به پارهای از کلیات اشاره میکنیم. سالها است که با کمک علم ژنتیک، یک یا چند ژن خاص از موجودات زنده (مثل گیاهان و حیوانات) را دستکاری میکنند تا ویژگیهای آن موجود تغییر کند و به نسلهای بعدی آن منتقل شود. مثلاً دو درخت را ترکیب میکنند یا بوی پیاز را از بین میبرند یا عمر یک گیاه را افزایش میدهند و نمونههای دیگری که در پزشکی، صنایع غذایی، کشاورزی، دامپروری و داروسازی مورد استفاده قرار میگیرند. با این مقدمهی اجمالی، میتوانیم منظور از منابع ژنتیکی را درک کنیم. این منابع، بخشی از موجودات زنده هستند که از خاصیت توارث برخوردارند و برای دستکاریهای ژنتیکی (و البته موضوعات دیگر) به کار میروند. مطابق بند د، این منابع و اجزاء ژنتیکی تشکیل دهندهی آنها و فرایندهای بیولوژیک تولیدشان را نمیتوانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم.
در این میان، سؤالی قابل طرح است که آیا منظور از بند د، فقط منابع ژنتیکی طبیعی (که دستکاری نشدهاند) و فرایندهای بیولوژیکی طبیعی است یا منابع و فرایندهای مصنوعی را هم شامل میشود؟ مرکز پژوهشهای مجلس در سال ۱۳۹۱ به این سؤال پاسخ داده است که منظور فقط منابع ژنتیکی و فرایندهای بیولوژیکی طبیعی است و اگر این منابع یا فرایندها، دستکاری شده (حاصل فعالیتهای انسان) باشد، میتواند به عنوان اختراع ثبت شود.
در این حالت، بند د نکتهی جدیدی را به مادهی چهار اضافه نمیکند، چرا که شناسایی منابع طبیعی ژنتیک نوعی اکتشاف است و مطابق بند الف، اکتشافات را نمیتوانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم. اما به هر حال، نظر مجلس این بوده است که بند د فقط برای ثبت منابع و فرایندهای طبیعی (به عنوان اختراع) محدودیت ایجاد میکند.
بند ه – آن چه قبلاً در فنون و صنایع پیشبینی شده باشد
این بند از مادهی چهار بسیار مهم است و توضیحات مفصلی دارد که در همین درس با عنوان “ضرورت جدید بودن اختراع” بررسی میکنیم و فعلاً نیازی به بررسی آن نیست. این موضوع در نمودار هم رعایت شده است و جدید بودن در باکس سوم ارزیابی میشود.
بند و – اختراعاتی که بهرهبرداری از آنها خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاقحسنه باشد.
هر چیزی که بهرهبرداری از آن با موازین شرعی، نظم عمومی و اخلاق حسنه در تعارض باشد، قابل ثبت نیست. این سه عنوان، بار معنایی عمیقی در دنیای حقوق دارند و درکشان برای غیرحقوقیها دشوار است، لذا به صورت کلّی نکات زیر را در نظر داشته باشید:
وقتی میگوییم چیزی نباید مخالف موازین شرعی باشد، یعنی احکام شرعی را نقض نکند. شناسایی این احکام، کار مجتهدین است و خودمان نمیتوانیم حکم صادر کنیم، اما موافقت یا مخالفتِ بهرهبرداری از اختراعمان با موازین شرعی معمولاً دشوار نیست. مثلاً میدانیم که قمار با موازین شرعی تعارض دارد و اگر دستگاهی اختراع کنیم که اختصاصاً برای قمارخانهها مفید است، بهرهبرداری از آن با موازین شرعی تعارض دارد.
مفهوم اخلاق حسنه کلّی به نظر میرسد و در نگاه اول نمیتوانیم معیارهای دقیقی برای آن پیدا کنیم. از نظر دکتر کاتوزیان که یکی از صاحبنظران مسلّم حقوق مدنی هستند، اخلاق حسنه، منش و کردار محسنین و پرهیزکاران جامعه است. به عبارتی، کاری که پرهیزکاران و محسنین از انجام آن خودداری میکنند، خلافِ اخلاق حسنه است. به عنوان مثال، دستگاهی که اختصاصاً برای نگهداری از سگ تزئینی در آپارتمان ساخته میشود، ممکن است خلاف اخلاق حسنه تشخیص داده شود. (این مورد صرفاً جنبهی مثال دارد)
نظم عمومی، تعریف شفاف و دقیقی ندارد و بهتر است با کمی سادهسازی، آن را مترادف با منافع عمومی جامعه و نظامات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و امثالهم در نظر بگیریم و لذا اختراعی که با این موضوعات در تعارض باشد، قابل ثبت نیست. به عنوان مثال، بهرهبرداری از دستگاهی که فکر افراد را بخواند، مشکلات زیادی در روابط شخصی افراد ایجاد میکند و با نظم عمومی در تعارض است.
اگر در تفکیک میان اخلاق حسنه با نظم عمومی دچار ابهام شدهاید، نگران نباشید. اخلاق حسنه، جزئی از نظم عمومی است و چیزی که با آن تعارض داشته باشد، با نظم عمومی هم تعارض دارد.
۳- شروط جدید بودن و برخورداری از گام ابتکاری و کاربرد صنعتی
در اکثر کشورها، سه ویژگی جدید بودن و برخورداری از گام ابتکاری و داشتن کاربرد صنعتی، مهمترین شرایط ثبت اختراع هستند و به عبارت دیگر، اختراعات قابل ثبت باید جدید و مبتکرانه و کاربرده باشند. به عنوان تعاریف اولیه و نه چندان دقیق:
جدید بودن یعنی جنبههای نوآورانهی اختراع قبلاً افشا نشده باشد.
ابتکاری بودن یعنی اختراع بر پایهی بدیهیات نباشد و نسبت به صنعت فعلی، یک گام مثبت به حساب بیاید.
صنعت واقعاً کارایی داشته باشد.
داشتن کاربرد صنعتی، یعنی اختراع در یکی از رشتههایدر ادامه هر یک از این سه شرط را جداگانه بررسی میکنیم.
ادامهی مطالب این درس فقط به مشترکین ویژه نمایش داده میشود.
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.