اختراعات قابل ثبت در ایران (شرایط ثبت اختراع)

۲٫ استثنائات ماده‌ی چهار برای اختراعات قابل ثبت

در نمودار، پنج سوال در جعبه‌ی دوم طرح شده است که منبع همه‌ی آن‌ها، ماده‌ی چهار قانون است. در این ماده، اختراعات غیرقابل ثبت در چند بند فهرست شده‌اند.

در ادامه بندهای ماده‌ی چهار را بررسی می‌کنیم، به استثنای بند هــ که مفصل است و آن را جداگانه با عنوان “شرط جدید بودن اختراع”‌ بررسی خواهیم کرد. (شرط جدید بودن را در همین درس بررسی می‌کنیم)

بند الف- کشفیات، نظریه‌های علمی، روش‌های ریاضی و آثار هنری

موضوعاتی که در بند الف به آن‌ها اشاره شده است را نمی‌توانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم. هر چند که حتی اگر بند الف وجود نداشت، باز هم کشفیات و نظریه‌های علمی و روش‌های ریاضی و آثار هنری جزء اختراعات قابل ثبت به حساب نمی‌آمدند، چون فرآورده یا فرایند نیستند. در ادامه، برای هر یک از مواردی که در بند الف آمده است، به چند مثال اشاره می‌کنیم.

کشفیات: مثل جاذبه و سایر نیروهای موجود در طبیعت، قاره‌ی آمریکا، عناصر شیمیایی، موجودات، سیاره‌ها، روابط میان پدیده‌های فیزیکی و هر آن چیزی که از قبل در طبیعت وجود داشته است و توسط انسان‌ها شناسایی می‌شود. کسی نمی‌تواند این موارد را به عنوان اختراع ثبت کند و مانع از استفاده‌ی دیگران شود، چرا که از قبل در طبیعت وجود داشته‌اند و به عموم افراد تعلق دارند. از سوی دیگر بدیهی است که این موارد فرآورده و فرایند به حساب نمی‌آیند، چون اولاً به واسطه‌ی نیروی انسان ایجاد نشده‌اند (پس فرآورده نیستند) و دوماً راه و روش ایجاد فرآورده‌ها را نشان نمی‌دهند (هر چند شاید به صورت غیرمستقیم از آن‌ها در فرآورده‌ها استفاده شود، اما به هر حال فرایند محسوب نمی‌شوند).

نظریه‌های علمی: مثل نظریات سیر تکاملی داروین، فرافکنی فروید، نسبیت انیشتین یا نظریه‌ی کوانتوم. به صورت کلّی یک نظریه، با این که دستاورد فکری است، اما فرایند یا فرآورده محسوب نمی‌شود و قابل ثبت نبودن آن آشکار است.

روش‌های ریاضی: مثل الگوریتم‌های بهینه‌سازی، روش‌های آماری، پیدا کردن جواب مسائل مشهور و حل نشده‌ی ریاضی، تکنیک‌های جدید برای حل معادلات مهندسی، روش‌های مدل‌سازی یا تجزیه و تحلیل سیستم‌های عددی. بسیاری از تکنیک‌های ریاضی از جنس فرایند هستند، اما فرایندی اختراع محسوب می‌شود که مستقیماً برای ایجاد یک فرآورده باشد، نه جواب یک مسأله.

آثار هنری: مثل عکس، نقاشی، خوشنویسی، مجسمه‌، قطعات موسیقی، فیلم، تئاتر یا فایل‌های صوتی.

بند ب- طرحها و قواعد یا روشهای انجام کار تجاری و سایر فعالیتهای ذهنی و اجتماعی‌

مطابق این بند، مواردی مثل برنامه‌های بازاریابی، استانداردهای مدیریتی، مدل‌های کسب‌وکار، برنامه‌های آموزشی، بازی‌های فکری، تکنیک‌های یادگیری، نرم‌افزارهای آموزشی، رویه‌های مدیریتی، شبکه‌های اجتماعی، اصول مذاکره، روش‌‌های درآمدزایی دیجی‌کالا و تخفیفان و اسنپ، اصول مدیریتی جف بزوس در آمازون یا استانداردهای ملی ایران، نمی‌توانند به عنوان اختراع ثبت شوند.

بند ج- روش‌های تشخیص و معالجه‌ی بیماری ‌انسان یا حیوان

مطابق این بند، روش تشخیص بیماری‌هایی که مربوط به انسان یا حیوان است، یا روش درمان آن‌ها نمی‌توانند به عنوان اختراع ثبت شوند، چرا که اگر این محدودیت قانونی وجود نداشت، استفاده از روش‌های تشخیص و معالجه در انحصار صاحبانشان قرار می‌گرفت و سلامت بیماران تهدید می‌شد. البته به جز این استدلال، روش‌های درمان فرایندی برای ایجاد فرآورده محسوب نمی‌شوند و لذا با شرط مندرج در ماده‌ی یک تعارض دارند.

قانون‌گذار در ادامه‌ی این بند اضافه کرده است که این شرط “شامل فرآورده‌های منطبق با تعریف اختراع و مورد استفاده در روش‌های مزبور نمی‌شود”. این توضیح اضافه و بدیهی است و صرفاً تأکید می‌کند اگر محصولی مثل یک دارو، وسیله یا ابزار با هدف تشخیص و معالجه‌ی بیماری‌های انسان یا حیوان ساخته شود، می‌تواند در زمره‌ی اختراعات قابل ثبت باشد. (این موارد روش درمان نیستند، بلکه فرآورده‌هایی هستند که برای درمان استفاده می‌شوند و لذا بند ج در مورد آن‌ها صادق نیست).

بند د- منابع ژنتیک و اجزاء ژنتیک تشکیل دهنده آن‌ها و همچنین فرآیندهای بیولوژیک تولید آن‌ها

این بند از ماده‌ی چهار کاملاً جنبه‌ی تخصصی دارد و در این راهنما نمی‌توانیم وارد جزئیات شویم، اما به پاره‌ای از کلیات اشاره می‌کنیم. سال‌ها است که با کمک علم ژنتیک، یک یا چند ژن خاص از موجودات زنده (مثل گیاهان و حیوانات) را دست‌کاری می‌کنند تا ویژگی‌های آن موجود تغییر کند و به نسل‌های بعدی آن منتقل ‌شود. مثلاً دو درخت را ترکیب می‌کنند یا بوی پیاز را از بین می‌برند یا عمر یک گیاه را افزایش می‌دهند و نمونه‌های دیگری که در پزشکی، صنایع غذایی، کشاورزی، دامپروری و داروسازی مورد استفاده قرار می‌گیرند. با این مقدمه‌ی اجمالی، می‌توانیم منظور از منابع ژنتیکی را درک کنیم. این منابع، بخشی از موجودات زنده هستند که از خاصیت توارث برخوردارند و برای دست‌کاری‌های ژنتیکی (و البته موضوعات دیگر) به کار می‌روند. مطابق بند د، این منابع و اجزاء ژنتیکی تشکیل دهنده‌ی آن‌ها و فرایندهای بیولوژیک تولیدشان را نمی‌توانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم.

در این میان، سؤالی قابل طرح است که آیا منظور از بند د، فقط منابع ژنتیکی طبیعی (که دستکاری نشده‌اند) و فرایندهای بیولوژیکی طبیعی است یا منابع و فرایندهای مصنوعی را هم شامل می‌شود؟ مرکز پژوهش‌های مجلس در سال ۱۳۹۱ به این سؤال پاسخ داده است که منظور فقط منابع ژنتیکی و فرایندهای بیولوژیکی طبیعی است و اگر این منابع یا فرایندها، دستکاری شده (حاصل فعالیت‌های انسان) باشد، می‌تواند به عنوان اختراع ثبت شود.

در این حالت، بند د نکته‌ی جدیدی را به ماده‌ی چهار اضافه نمی‌کند، چرا که شناسایی منابع طبیعی ژنتیک نوعی اکتشاف است و مطابق بند الف، اکتشافات را نمی‌توانیم به عنوان اختراع ثبت کنیم. اما به هر حال، نظر مجلس این بوده است که بند د فقط برای ثبت منابع و فرایندهای طبیعی (به عنوان اختراع) محدودیت ایجاد می‌کند.

بند ه – آن چه قبلاً در فنون و صنایع پیش‌بینی شده باشد

این بند از ماده‌ی چهار بسیار مهم است و توضیحات مفصلی دارد که در همین درس با عنوان “ضرورت جدید بودن اختراع” بررسی می‌کنیم و فعلاً نیازی به بررسی آن نیست. این موضوع در نمودار هم رعایت شده است و جدید بودن در باکس سوم ارزیابی می‌شود.

بند و – اختراعاتی که بهره‌برداری از آنها خلاف موازین شرعی یا نظم عمومی و اخلاق‌حسنه باشد.

هر چیزی که بهره‌برداری از آن با موازین شرعی، نظم عمومی و اخلاق حسنه در تعارض باشد، قابل ثبت نیست. این سه عنوان، بار معنایی عمیقی در دنیای حقوق دارند و درک‌شان برای غیرحقوقی‌ها دشوار است، لذا به صورت کلّی نکات زیر را در نظر داشته باشید:

وقتی می‌گوییم چیزی نباید مخالف موازین شرعی باشد، یعنی احکام شرعی را نقض نکند. شناسایی این احکام، کار مجتهدین است و خودمان نمی‌توانیم حکم صادر کنیم، اما موافقت یا مخالفتِ بهره‌برداری از اختراع‌مان با موازین شرعی معمولاً دشوار نیست. مثلاً می‌دانیم که قمار با موازین شرعی تعارض دارد و اگر دستگاهی اختراع کنیم که اختصاصاً برای قمارخانه‌ها مفید است، بهره‌برداری از آن با موازین شرعی تعارض دارد.

مفهوم اخلاق حسنه کلّی به نظر می‌رسد و در نگاه اول نمی‌توانیم معیارهای دقیقی برای آن پیدا کنیم. از نظر دکتر کاتوزیان که یکی از صاحب‌نظران مسلّم حقوق مدنی هستند، اخلاق حسنه، منش و کردار محسنین و پرهیزکاران جامعه است. به عبارتی، کاری که پرهیزکاران و محسنین از انجام آن خودداری می‌کنند، خلافِ اخلاق حسنه است. به عنوان مثال، دستگاهی که اختصاصاً برای نگهداری از سگ تزئینی در آپارتمان ساخته می‌شود، ممکن است خلاف اخلاق حسنه تشخیص داده شود. (این مورد صرفاً جنبه‌ی مثال دارد)

نظم عمومی، تعریف شفاف و دقیقی ندارد و بهتر است با کمی ساده‌سازی، آن را مترادف با منافع عمومی جامعه و نظامات اقتصادی و سیاسی و اجتماعی و امثالهم در نظر بگیریم و لذا اختراعی که با این موضوعات در تعارض باشد، قابل ثبت نیست. به عنوان مثال، بهره‌برداری از دستگاهی که فکر افراد را بخواند، مشکلات زیادی در روابط شخصی افراد ایجاد می‌کند و با نظم عمومی در تعارض است.

اگر در تفکیک میان اخلاق حسنه با نظم عمومی دچار ابهام شده‌اید، نگران نباشید. اخلاق حسنه، جزئی از نظم عمومی است و چیزی که با آن تعارض داشته باشد، با نظم عمومی هم تعارض دارد.