تعریف و مفهوم نشانه‌های جغرافیایی

تعریف نشانه جغرافیایی

تعاریف مختلفی برای نشانه‌های جغرافیایی وجود دارد که با وجود تفاوت‌های جزئی، عموماً کلیّت مشابهی دارند. اگر بخواهیم از میان این تعاریف، یکی را به عنوان مبنا انتخاب کنیم، تعریف ارائه شده در موافقت‌نامه‌ی TRIPS در منابع زیادی تکرار شده و معتبر است. مطابق ماده ۲۲ موافقت‌نامه‌ی TRIPS – با اندکی تغییر- نشانه‌های جغرافیایی به نشانه‌هایی گفته می‌شود که مبدأ جغرافیایی یک کالا (قلمرو، منطقه، ناحیه) را تعیین می‌کنند، به شرطی که کیفیت، شهرت یا سایر مشخصات کالا اساساً قابل انتساب به آن مبدأ جغرافیایی باشد.

در این تعاریف و بسیاری از تعاریف مشابه، «نشانه» به چیزی مثل کلمات یا تصویر محدود نشده و هر نشانه‌ای که بتواند کالا را به یک محدوده‌ی جغرافیایی منتسب کند، ممکن است مشمول این تعریف قرار بگیرد. به عنوان مثال، شاید روی بسته‌بندی یک عطر نوشته باشند «عطر پاریس» یا روی بسته‌بندی آن تصویری از برج ایفل قرار گرفته باشد، یا شیشه‌ی آن شبیه برج ایفل ساخته شده باشد و این باور را ایجاد کند محصول در این شهر تولید شده است.

در این تعریف و بسیاری از تعاریف دیگر، نشان جغرافیایی صرفاً در مورد «کالا» موضوعیت دارد و شامل خدمات نمی‌شود. به عنوان مثال، حتی اگر برنامه‌نویسان یا قالی‌شویان یا پزشکان یک منطقه سرآمد باشند، نمی‌توانیم نشانه‌هایی که خدمات برنامه‌نویسی و قالی‌شویی و درمانی را به محدوده‌های جغرافیایی خاصی نسبت می‌دهند، مشمول قواعد نشانه‌های جغرافیایی بدانیم.

شرط که در این تعریف گنجانده شده است و در تعریف‌های دیگر نیز به چشم می‌خورد، وجود ارتباط واقعی و متمایز میان «کالا» و «محدوده‌ی جغرافیایی» است. به عنوان مثال می‌دانیم که از نظر عموم افراد، انار ساوه و گز اصفهان محصولات متمایزی هستند و حتی اگر موضوع کیفیت مطرح نباشد، شهرت زیادی دارند. اما «برنج کویر لوت» یا «لامپ تهران» را نمی‌توانیم نشان جغرافیایی بدانیم، چون برنج در کویر لوت کاشته نمی‌شود و لامپ‌هایی که در تهران تولید می‌شوند، شهرت یا ویژگی‌ خاص و متمایزی نسبت به سایر لامپ‌ها ندارند.

منابع حقوقی نشانه‌های جغرافیایی در ایران

نشانه‌های جغرافیایی در ایران به رسمیت شناخته می‌شوند و مورد حمایت قرار می‌گیرند. در این خصوص، قانون حمایت از نشانه‌های جغرافیایی در سال ۱۳۸۳ و آیین‌نامه‌ی اجرایی آن در سال ۱۳۸۴ تصویب شده‌اند که منابع اصلی‌مان برای مطالعه‌ی این ابزار مالکیت فکری هستند. در این درس و سایر درس‌های مربوط به نشانه‌های جغرافیایی، به جای استفاده از عنوان کامل این مصوبات اختصاراً از کلمات «قانون» و «آیین‌نامه» استفاده می‌کنیم.

بررسی تعریف نشانه‌ جغرافیایی در قانون ایران

اگر بخواهیم یک نشانه جغرافیایی را در ایران ثبت کنیم، یا از یک نشانه‌ی جغرافیایی در ایران استفاده کنیم، باید در درجه‌ی اول مقررات داخلی کشورمان را مبنا قرار دهیم. مطابق ماده‌ی ۱ قانون: «نشانه‌ جغرافيایی نشانه‌اي‌ است‌ كه‌ مبدأ كالایي‌ را به‌ قلمرو، منطقه‌ يا ناحيه‌اي‌ از كشور منتسب‌ مي‌سازد، مشروط‌ بر اين‌ كه‌ كيفيت‌ و مرغوبيت‌، شهرت‌ يا ساير خصوصيات‌ كالا اساساً قابل‌ انتساب‌ به‌ مبدأ جغرافيایي‌ آن‌ باشد». در این تعریف منظور از کالا، «هر گونه محصول طبیعی و کشاورزی و یا فرآورده‌های آن یا صنایع دستی و یا تولیدات صنعتی است». لذا نشان جغرافیایی علاوه بر محصولات فرآوری شده (به دست بشر و با فعل و انفعالات شیمیایی) یا محصولات ساخته شده (به دست بشر و با تغییرات فیزیکی) می‌تواند برای محصولات کاملاً طبیعی مثل پرتقال، برنج و گندم مورد استفاده قرار بگیرد.

در تعریف بالا به دو مصداق شهرت و کیفیت در ارتباط میان «کالا» و «مبدأ» اشاره شده است. ممکن است کالایی که در یک منطقه‌ی جغرافیایی مشخص تولید می‌شود به دلایل تاریخی، یا به واسطه‌ی نوع موادی که در آن به کار می‌رود یا به هر علت دیگری مشهور باشد. همچنین ممکن است کالای یک منطقه از حیث کیفی، نسبت به کالای تولید شده در سایر مناطق -نه لزوماً همه‌ی مناطق- برتر و متمایز باشد. در هر دوی این حالات می‌توان گفت که میان «کالا» و «مبدأ» ارتباط وجود دارد و نشانه‌ای که مؤید این ارتباط باشد را «نشانه‌ی جغرافیایی» فرض می‌کنیم. اما ارتباط میان کالا و محدوده‌ی جغرافیایی به این دو مورد خلاصه نمی‌شود و مطابق ماده‌ی ۱ «سایر خصوصیات» نیز می‌توانند دلیل این ارتباط باشند. این خصوصیات شاید در ارتباط با منابع طبیعی یک محدوده‌ی جغرافیایی باشند، مثلاً در مناطق شمال کشورمان گیاهی به نام گزینه روییده می‌شود و بدین واسطه می‌توانیم میان محصولاتی مثل گزینه‌ی خام یا شامپوی گزنه با مناطق شمالی کشورمان ارتباط قائل باشیم. همچنین این خصوصیات ممکن است در ارتباط با ساکنین یک منطقه باشد، مثلاً بسیاری از بافندگان مشهور قالی یا سازندگان ظروف مسی در کرمان و اصفهان هستند و لذا فارغ از بحث شهرت، می‌توانیم قالی و ظروف مسی را به کرمان و اصفهان منتسب کنیم.

بعضی از مهم‌ترین ویژگی‌های نشانه‌های جغرافیایی

ماهیت اصلی نشانه‌های جغرافیایی را از تعریف آن شناختیم، اما جهت درک کامل‌تر آن و رفع ابهامات احتمالی، لازم است ویژگی‌های مهم دیگر آن را نیز بدانیم که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

۱- حمایت از آن وابسته به ثبت نیست

نشانه‌های جغرافیایی، اگر با تعریفی که ارائه کردیم مطابقت داشته باشند، حتی بدون ثبت شدن هم مورد حمایت قرار می‌گیرند (ماده ۳ قانون). به عنوان مثال حتی اگر نشان «گز اصفهان» ثبت نشده باشد، اصولاً تولیدکنندگان فعال در سایر شهرها مجوز استفاده از این نشانه را ندارند و عدم ثبت آن مانع از حمایت نمی‌شود. با توجه به این نکته، طرح این سؤال منطقی است که اگر حمایت از نشان جغرافیایی وابسته به ثبت نیست، چرا آن را ثبت می‌کنند؟ پاسخ این است که حمایت از حقوق نشانه‌ای که ثبت شده راحت‌تر است. وقتی نشانه‌ای ثبت نشده باشد، برای پیگیری موضوعات مربوط به آن (مثلاً شکایت از شخصی که به صورت غیر مجاز از آن استفاده کرده) ابتدا باید ثابت شود که آن نشانه واجد شرایط و قابل حمایت است، اما در مورد نشانه‌ی ثبت شده تردیدی در مورد واجد شرایط و قابل حمایت بودن آن وجود ندارد.

۲- حمایت از آن محدود به زمان نیست

مدت حمایت از نشانه‌های جغرافیایی محدود نیست، هر چند گاهی به دلایلی ممکن است حمایت از آن متوقف شود؛ مثلاً امروزه «پنیر فتا» بیش از آن که بیانگر تولید پنیر در فتا باشد، نوع پنیر را نشان می‌دهد. لذا «پنیر فتا» اصطلاحاً ژنریک شده و کارکرد خود را از دست داده است. در درس‌های قبلی راجع به گواهی ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری گفتیم که حمایت از آن‌ها محدود به بازه‌های زمانی مشخص و محدود است. محدود نبودن زمان حمایت از نشانه‌های جغرافیایی با ماهیت آن سازگار است، چون تا وقتی ارتباط میان «کالا» و «محدوده‌ی جغرافیایی» وجود دارد، دلیلی بر قطع حمایت از آن نیست و این موضوع هم به نفع تولیدکنندگان و هم به نفع مصرف‌کنندگان است. اگر خلاف این حالت را فرض کنیم، چندی بعد همه می‌توانند از عباراتی مثل «گچ سمنان» یا «برنج فریدون‌کنار» برای محصولات خود استفاده کنند و بدین ترتیب، مشتریان گمراه و تولیدکنندگان فعال در سمنان و فریدون‌کنار متضرر می‌شوند.

۳- استفاده از آن انحصاری نیست

اگر بتوانیم یک کالا را به واسطه‌ی موضوعاتی مثل شهرت و کیفیت یا سایر خصوصیات در ارتباط با یک محدوده‌ جغرافیایی تصور کنیم، هر تولیدکننده‌ای که در آن محدوده‌ی جغرافیایی، کالا را با خصوصیات ویژه‌ی آن – مواردی که از کالاهای آن محدوده انتظار داریم- تولید می‌کند، مجاز است از نشانه‌ جغرافیایی مربوطه استفاده کند. این در حالی است که در مورد علائم تجاری، اختراعات و طرح‌های صنعتی فقط مالک یا مالکان اجازه‌ی استفاده دارند و بهره‌برداری دیگران منوط به اجازه‌ی آن‌ها است. به این حالت، حقوق انحصاری می‌گویند، یعنی بهره‌برداری در انحصار اشخاص محدودی است. لذا باید گفت که حقوق ناشی از نشانه‌های جغرافیایی انحصاری نیست.

۴- امتیاز استفاده از آن قابل انتقال نیست

با توجه به نکته‌ی قبلی روشن است که نشانه‌های جغرافیایی را نمی‌توان مثل گواهینامه‌ی ثبت اختراع و طرح صنعتی و علامت تجاری به دیگران منتقل کرد. به عبارت دیگر اگر شخصی واجد شرایط استفاده از نشانه نباشد، نمی‌تواند با عقد قرارداد و پرداخت پول -مثلاً با کسی که حق استفاده از این نشانه‌ها را دارد- از آن استفاده کند. این در حالی است که مثلاً مالک علامت تجاری، می‌تواند به کلّی مالکیت خود بر علامت را به شخص دیگری واگذار کند یا به دیگران مجوز دهد که طی شرایطی از علامت بهره‌برداری کنند. همچنین شخصی که علامت را ثبت کرده است، نمی‌تواند اجازه‌ی استفاده از آن را به شخصی که واجد شرایط نیست اعطا کند، مثلاً شخصی که «زعفران قائنات» را ثبت کرده نمی‌تواند به تولیدکنندگانی که در مناطق دیگر فعالیت می‌کنند، مجوز استفاده از این نشانه را اعطا کند.

آیا نشان جغرافیایی نوعی علامت تجاری است؟

با توجه به مشابهت کلمات «علامت» و «نشان» ممکن است تصور شود که نشانه‌ی جغرافیایی نوعی علامت است، حال آن تفاوت‌های اساسی میان‌ آن‌ها وجود دارد. هدف از ثبت علامت تجاری، ایجاد تمایز میان محصولات و خدمات یک شخص از محصولات و خدمات شخصی دیگر است. حال آن که نشانه‌های جغرافیایی به جای این که میان «کالا یا خدمت» و «عرضه‌کننده‌ی آن‌ها» ارتباط ایجاد کنند، کالای ایجاد شده در یک محدوده‌ی جغرافیایی را از کالاهای تولید شده در سایر محدوده‌ها متمایز می‌کند. به عبارت ساده‌تر، نشان جغرافیایی در مورد «کالا» و «محل ایجاد کالا» و علامت تجاری در مورد «کالا یا خدمات» و «عرضه‌کننده‌ی آن‌ها» است.

علاوه بر این، همانطور که گفتیم، بهره‌برداری از علامت تجاری در انحصار مالک آن است و بقیه فقط با مجوز او می‌توانند از آن استفاده کنند. اما کلیه‌ی اشخاص واجد شرایط می‌توانند از نشان جغرافیایی استفاده کنند و شخصی که علامت را ثبت کرده نمی‌تواند مانع از استفاده‌ی دیگران شود. علامت اصولاً بعد از ثبت شدن مورد حمایت قرار می‌گیرد، اما نشان جغرافیایی بدون ثبت شدن نیز حمایت می‌شود و اگر ثبت شود، مدت حمایت از آن محدود به بازه‌ی زمانی مشخص نیست.