حقوق ناشی از طرح صنعتی

حقوق مادی و معنوی ناشی از طرح صنعتی به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد؟

 برای این که بدانیم حقوق ناشی از ثبت طرح صنعتی به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد باید به مواد ۲۳ و ۵ قانون مراجعه کنیم. ماده‌ی ۵ در اصل برای اختراعات تنظیم شده، اما مطابق ماده‌ی ۲۳ در مورد طرح‌های صنعتی نیز لازم‌الاجراست.

برای درک بهتر ماده‌ی ۵ بهتر است از مثال استفاده کنیم. فرض کنید که آقای احمدی و خانم کاظمی به عنوان کارمندان شرکت الف، یک طرح صنعتی را ایجاد کرده‌اند. اگر قرار به ثبت کردن طرح باشد، حقوق آن به چه اشخاصی تعلق می‌گیرد؟

حقوق معنوی طرح، در هر شرایطی به آقای احمدی و خانم کاظمی تعلق دارد و اسم آن‌ها به عنوان طراح در گواهینامه‌ی طرح ثبت می‌شود. به عبارتی، شرکت الف نمی‌تواند اسم خودش یا اشخاص دیگر را به عنوان خالق طرح ثبت کند و این همان حقوق معنوی آقای احمدی و خانم کاظمی نسبت به طرح است. البته این اشخاص، می‌توانند کتباً درخواست کنند که اسم‌شان به عنوان طراح در گواهینامه‌ی ثبت طرح درج نشود، اما نه خودشان و نه شرکت الف، نمی‌توانند شخص دیگری را به عنوان طراح معرفی کنند. (حقوق معنوی قابل انتقال نیستند)

البته ابزارهای مالکیت صنعتی (مثل اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری) در اصل برای حمایت از حقوق مالی و تحقق اهداف اقتصادی شکل گرفته‌اند. در مثالی که زدیم، حقوق مالی طرح به شرکت الف تعلق دارد و آقای احمدی و خانم کاظمی اجازه‌ی بهره‌برداری از طرح را ندارند (چون بهره‌برداری یک حق مالی است نه معنوی). همچنین بعد از ثبت شدن طرح، شرکت الف مالک گواهینامه‌ی طرح است و می‌تواند در صورت تمایل، مالکیت خود را به دیگران منتقل کرده (دقیقاً مثل خرید و فروش زمین یا خودرو) یا با حفظ مالکیت، مجوز استفاده‌ی دیگران از آن را صادر کند.

اگر آقای احمدی و خانم کاظمی، طراحی را برای خودشان (و نه برای شرکت الف) انجام می‌دادند، تمام حقوق مادی و معنوی طرح به خودشان تعلق می‌گرفت. البته کارکنان می‌توانند به موجب قرارداد با کارفرما توافق کنند که اگر طرح یا اختراعی به دست آن‌ها ایجاد شد، حقوق مالی آن به خودشان تعلق بگیرد و کارفرما ادعایی نداشته باشد.

در ماده‌ی پنج به یک حالت خاص اشاره می‌شود که اگر چند شخص مختلف، طرح مشابهی را به صورت مستقل ایجاد کرده باشند، حق ثبت آن به شخصی تعلق می‌گیرد که تقاضانامه‌ی خود را زودتر از بقیه تسلیم کرده باشد. به عنوان مثال، فرض کنید که شرکت ب بدون هیچ گونه سوء استفاده و فریب، همان طرحی را خلق کرده باشد که آقای احمدی و خانم کاظمی در شرکت الف کرده‌اند. در این حالت، هر دوی این شرکت‌ها به دستاورد مشابهی رسیده‌اند، اما گواهینامه‌ی ثبت به شخصی تعلق می‌گیرد که تقاضانامه‌ی خود را زودتر ارسال کند (البته در این حالت، به شخصی که دیرتر اقدام کرده است هم حقوقی تعلق می‌گیرد که در بخش استثنائات اشاره کردیم).

مدت زمان اعتبار طرح‌های صنعتی چقدر است؟

مدت اعتبار طرح صنعتی پنج سال از تاریخ تسلیم اظهارنامه است که می‌تواند در ازای پرداخت هزینه، به مدت دو دوره‌ی پنج ساله‌ی متوالی تمدید شود. روشن است که بعد از اتمام اعتبار، حقوق مالی مالکان طرح اسقاط می‌شود، اما حقوق معنوی طراحان به قوت خود باقی می‌ماند. (حقوق معنوی، صرفاً در این حد است که طراحان واقعی طرح مشخص باشند)

با ثبت طرح صنعتی چه امتیازاتی در اختیار مالکان طرح قرار می‌گیرد؟

حقوق ناشی از ثبت طرح صنعتی، به صورت اختصاصی در ماده‌ی ۲۸ قانون تشریح شده‌اند.

مطابق این ماده، بهره‌برداری از طرح صنعتی در انحصار دو گروه قرار می‌گیرد:

۱- مالکان طرح صنعتی که مالکان گواهینامه‌ی طرح یا دارندگان حقوق مالی آن هستند.

۲- تمامی اشخاص حقیقی و حقوقی که مالکان طرح به آن‌ها اجازه‌ی استفاده از طرح را داده‌اند. (این اجازه معمولاً در ازای دریافت پول و شامل محدودیت‌هایی در خصوص شیوه‌‌ی استفاده از طرح یا محل استفاده از آن است)

در خصوص امتیاز بهره‌برداری از طرح باید دو نکته را یادآوری کنیم. اولاً مالک یا مالکان طرح می‌توانند به کلّی امتیاز خود را به دیگران واگذار کنند، یعنی اگر آقای اکبری مالک طرح است، می‌تواند آن را به آقای اصغری واگذار کند و پس از آن، آقای اکبری اجازه‌ی بهره‌برداری از طرح را نخواهد داشت (مگر این که اجازه‌ی آن توسط آقای اصغری صادر شود). دوماً اگر حقوق مالی و معنوی طرح متعلق به اشخاص مختلفی باشد، بهره‌برداری از طرح صرفاً برای دارندگان حقوق مالی امکان‌پذیر است و دارندگان حقوق معنوی اجازه‌ی بهره‌برداری از آن را نخواهند داشت. (مگر با اجازه‌ی دارندگان حقوق مالی)

کلمه‌ی “بهره‌برداری” مبهم است و مصادیق مختلفی دارد. به همین علت در ماده‌ی ۲۸ توضیح داده شده که بهره‌برداری از طرح صنعتی به معنای اقدامات زیر است.

۱- ساخت اقلامی که طرح صنعتی در آن‌ها استفاده شده است.

ساخت محصولاتی که مبتنی بر طرح صنعتی هستند (مثل بدنه‌ی خودرو، اسباب‌بازی‌ها، بطری‌های نوشابه و امثالهم) و ساخت محصولاتی که شامل طرح صنعتی هستند (مثل مانتویی که طرح صنعتی روی آن چاپ شده است) تنها در انحصار مالکان طرح و اشخاصی است که از آن‌ها مجوز گرفته‌اند. به عنوان مثال، یک تولید کننده‌ی مبلمان اداری نمی‌تواند از طرحی که متعلق به دیگران است برای تولید محصولات خود استفاده کند. همچنین ممکن است طرح یک روسری به واسطه‌ی تبلیغات فراوان به محبوبیت بالایی نزد مشتریان برسد، اما اشخاص غیرمجاز نمی‌توانند از این فرصت به نفع خودشان بهره‌برداری کرده و از این طرح روی محصولات‌شان استفاده کنند.

البته گاهاً می‌بینیم که تولیدکنندگان داخلی آزادانه از طرح‌های خارجی استفاده می‌کنند و مشکلی به وجود نمی‌آید. در این موارد، معمولاً طرح‌های به کار رفته در کشورمان ثبت نشده‌اند و مورد حمایت قانون قرار نمی‌گیرد. ضمناً لازم است به این نکته هم اشاره کنیم که اشخاص خارجی نیز می‌توانند برای ثبت طرح‌هایشان در ایران اقدام کنند (در چهارچوب کنوانسیون پاریس). با این حال، اولاً ثبت طرح هزینه دارد و دوماً شناسایی تخلفات و پیگیری قضایی آن‌ها نیازمند نظارت مستقیم است که برای بسیاری از شرکت‌های خارجی صرفه‌ی اقتصادی ندارد.

۲- فروش اقلامی که طرح صنعتی در آن‌ها استفاده شده است.

وضعیت فروش محصولاتی که حاوی طرح صنعتی هستند، شبیه تولیدشان است. به عنوان مثال، اگر شخصی به صورت غیرمجاز از یک طرح صنعتی در محصولات خود استفاده کرده باشد و آن‌ها را میان فروشندگان توزیع کند، مالکان طرح می‌توانند با مراجعه به مراجع قضایی، جلوی فعالیت تولیدکننده‌ و فروشندگان غیرمجاز را بگیرد. این در حالی است که شاید فروشنده از غیرمجاز بودن محصولات بی‌اطلاع بوده باشد و به واسطه‌ی عمل قانونی مالکان متضرر شود، اما به هر حال جلوی فروش محصولات گرفته می‌شود و فروشندگان می‌توانند جهت جبران خسارت ، مطابق ضوابط حقوق مدنی، به تولیدکننده یا فروشندگان قبل از خود مراجعه کنند.

۳- واردات اقلامی که طرح صنعتی در آن‌ها استفاده شده است.

همانطور که قبلاً گفتیم، یک طرح ثبت شده الزاماً در همه‌ی کشورها مورد حمایت قرار نمی‌گیرد و ممکن است از طرحی که در ایران ثبت شده، بدون اجازه‌ی مالک آن در کشورهای دیگر استفاده شود. گاهی هم خود مالکان به اشخاص خارجی اجازه می‌دهند که از طرح‌شان استفاده کنند (مثلاً تولید آن را به کشورهای خارجی می‌سپارند یا در ازای دریافت پول، اجازه‌ی استفاده از آن را در بعضی مناطق جغرافیایی و برای بعضی از محصولات صادر می‌کنند). در هر حال، واردات محصولاتی که شامل طرح صنعتی هستند، فقط از طریق مالکان طرح و اشخاصی که از آن‌ها اجازه گرفته‌اند، مجاز است. روشن است که اگر واردات این محصولات انحصاری نباشد، سوداگران می‌توانند محصولات خود را با طرح‌هایی که متعلق به دیگران است در کشورهای دیگر (که طرح در آن‌ها ثبت نشده است) تولید کرده و مجدداً آن‌ها را به کشور وارد کنند تا حمایت‌های قانونی بی‌اثر شود.

در خصوص موارد بالا، اگر شخصی به صورت غیرمجاز از طرح صنعتی بهره‌برداری کند، مالکان می‌توانند برای جبران خسارت یا جلوگیری از فعالیت‌های غیرمجاز او به اقدامات قانونی متوسل شوند. همچنین اگر شخصی مستقیماً از طرح بهره‌برداری نکند، اما عملی مرتکب شود که عرفاً موجبات تجاوز به حقوق طرح در آینده را فراهم کند، مالکان می‌توانند برای جلوگیری از عمل او به دادگاه مراجعه کنند. به عنوان مثال، ممکن است شخصی یک طرح صنعتی را در تیراژ بالا به صورت برچسب تولید کند و آن را به کارگاه‌های خیاطی بفروشد تا در صورت تمایل روی محصولات‌شان بچسبانند. در این حالت، چون عرفاً موجبات سوء استفاده از طرح فراهم شده است، مالکان می‌توانند علیه این شخص اقدام قضایی کنند.

استثنائات مربوط به حقوق طرح‌های صنعتی

مطابق ماده‌ی ۲۳، استثنائاتی که قبلاً در مورد حقوق ناشی از اختراعات گفتیم (بند ج از ماده‌ی ۱۵) در مورد طرح‌های صنعتی نیز وجود دارند. به این ترتیب، حقوق ناشی از ثبت طرح شامل موارد زیر نمی‌شود.

۱- بهره‌برداری‌ از کالاهایی که توسط مالک طرح یا با توافق او در بازار ایران عرضه می‌شود.

این استثنا، حدّ و مرز انحصارِ مالکان طرح صنعتی را نشان می‌دهد. زمانی که محصولات توسط مالکان طرح یا با توافق آن‌ها عرضه شده باشند، مالکان نمی‌توانند از تصرّف دارندگان و مصرف‌کنندگان محصول جلوگیری کنند. به عنوان مثال، وقتی کفشی که صورت مجاز در بازار عرضه می‌شوند، مالکان طرح نمی‌توانند جلوی استفاده یا فروش مجدد آن را بگیرند.

۲- زمانی که طرح در هواپیماها، وسایل نقلیه‌ی زمینی، یا کشتی‌های سایر کشورها استفاده شده باشد و وسایل مزبور تصادفاً یا به صورت موقت وارد حریم هوایی، مرزهای زمینی یا آب‌های کشور شده باشند.

مطابق این بند، اگر طرحی در ایران ثبت شده باشد و از آن در هواپیماها، وسایل نقلیه‌ی زمینی (مثل خودروها) یا کشتی‌های متعلق به سایر کشورها استفاده شده باشد. در صورت ورود موقتی یا تصادفی این وسایل به مرزهای ایران، برای مالکان طرح حقّی نسبت به آن‌ها ایجاد نمی‌شود. به عنوان مثال، اگر طرح آقای اکبری در یک خودروی فرانسوی استفاده شده باشد و آن خودرو به مدت دو هفته وارد جزیره‌ی کیش شود، آقای اکبری نمی‌تواند جلوی ورود آن را بگیرد یا برای خروج آن اقدام کند.

۳- زمانی که بهره‌برداری صرفاً با هدف آزمایش باشد.

در ظاهر به نظر می‌رسد که بر خلاف حقوق اختراعات، بهره‌برداری آزمایشی از طرح‌های صنعتی به ندرت اتفاق می‌افتد. با این حال،‌ نباید فراموش کنیم که بسیاری از شاخه‌های تخصصی مثل طراحی صنعتی (Industrial Design) یا طراحی گرافیک (Graphical Design) شامل روش‌ها و فرایندهایی هستند که تمرکزشان روی المان‌های ظاهری است و طبیعتاً آزمایشاتی در این خصوص انجام می‌دهند. به عنوان مثال، ممکن است یک مهندس ساخت‌وتولید تلاش کند که شکل یک طرح سه‌بعدی (که قبلاً ثبت شده است) را به صورت آزمایشی با کمک یک قالب فلزی ایجاد کند (تا قابلیت‌های قالب خود و تفاوت محصول به دست آمده را ارزیابی کند) یا یک گرافیست، طرحی را که قبلاً ثبت شده است به صورت آزمایشی در یک نرم‌افزار یا به صورت ماکت پیاده‌سازی کند. در چنین مواردی، مالکان طرح نمی‌توانند جهت جلوگیری از فعالیت‌های آزمایشی دیگران به اقدامات قضایی متوسّل شوند، چون اساساً حقی در این خصوص ندارند.

۴- زمانی که قبل از تقاضای ثبت طرح، یا قبل از تاریخ تقاضای حق تقدم، شخصی با حسن نیت از طرح استفاده می‌کرده یا اقدامات جدی و مؤثری جهت آماده شدن آن برای استفاده در ایران به عمل می‌آورده است.

استئناء مندرج در بند چهارم، به دو شکل قابل تصور است.

اگر قبل از ثبت شدن طرح، شخص دیگری با حسن نیت در حال استفاده از آن بوده باشد، بعد از ثبتِ طرح هم می‌تواند به بهره‌برداری خود ادامه دهد و مالکان قانونی طرح، حق جلوگیری از فعالیت‌های او را ندارند. منطقاً در این حالت، شخص مذکور برای ثبت طرح اقدامی انجام نداده و استفاده‌ی او به صورت علنی نبوده است، وگرنه اصیل یا جدید بودن طرح زیر سؤال می‌رفت و دیگران نمی‌توانستند برای ثبت آن اقدام کنند. ضمناً استفاده‌ی شخص باید مبتنی بر حسن نیت بوده باشد، لذا اگر مثلاً شرکتی با هدف متضرر کردن شرکتی که طرح را ثبت کرده است یا برای از بین بردن اعتبار آن از چنین ترفندی استفاده کند، شامل استثنائات قرار نمی‌گیرد و مالکان می‌توانند جلوی بهره‌برداری او را بگیرند.

ممکن است قبل از ثبت شدن طرح، شخص یا اشخاص دیگری با حسن نیّت، به صورت جدّی و تأثیرگذار تلاش کرده باشند تا همان طرح را در ایران پیاده‌سازی کنند. در این حالت، مالکان طرح نمی‌توانند جلوی استفاده‌ی این اشخاص از طرح را بگیرند. به عنوان مثال، ممکن است یک کارخانه، طرح مزبور را مدل‌سازی و مستندسازی کرده و قالب‌های آن را ساخته باشد، اما قبل از آزمایش قالب‌ها و تولید نمونه‌ی اولیه، شخص یا اشخاص دیگری طرح را ثبت کرده باشند. در این حالت، قانون از تلاش‌های قبلی و تأثیرگذار آن کارخانه حمایت کرده و شرایط را فراهم می‌کند که بتوانند از نتایج زحمات خود بهره‌برداری کنند.