شما در حال خواندن درس اختراع و گواهی ثبت اختراع (پتنت) از مجموعهی مالکیت فکری هستید.
در میان تمام دستاوردهای فکری، هیچ کدام به اندازهی اختراعات مشهور نیستند. این شهرت به اندازهای است که در کتابهای درسی، زندگینامهی مخترعانی مثل ادیسون، گراهام بل و برادران رایت را نوشتهاند و خیلیها از همان کودکی به خلق فرایندها و فرآوردههای جدید علاقهمند میشوند. با این حال، هنوز هم عموم افراد نمیدانند که اختراع به چه چیزی گفته میشود و ثبت آن چه فایدهای دارد. شما هم میتوانید آگاهیتان را محک بزنید. آیا دستور پخت شیرینی ناپلئونی، نظریهی نسبیت انیشتین، کشف جاذبه، بمبهای خوشهای و اولین بازی کامپیوتری تاریخ، با معیارهای امروز، اختراع محسوب میشوند؟ در این درس با ارائهی چند تعریف تا حدی به این سؤال پاسخ میدهیم و جواب کامل را با خواندن درسهای دیگر این مجموعه یاد میگیرید.
از طرفی جالب است بدانید که مقررات مالکیت فکری کشورها از هیچ اختراعی حمایت نمیکنند، مگر این که برای آن گواهینامهی ثبت یا همان پتنت صادر شده باشد. در حقیقت بدون این گواهی، محصول از حیث شرایط و ویژگیهایش محک نمیخورد و اساساً اختراع بودن یا نبودن آن در هالهای از ابهام میماند، به همین علت برای مطالعهی حقوق اختراعات (از جنبهی مالکیت فکری)، بیشترِ مباحث در مورد شرایط و رویهی صدور گواهی ثبت است و ما هم در این درس علاوه بر اختراعات، تعاریف و اوصاف گواهینامههای ثبت اختراع را بررسی خواهیم کرد.
تعریف اختراع (Invention)
معمولاً اختراع را تعریف نمیکنند و تعاریفی هم که ارائه شده است، جامع و مانع نیستند. یک تعریف خوب باید مشخص کند که دقیقاً به چه چیزی اختراع گفته میشود؟ اما این سؤال، پاسخ دقیقی ندارد. همانطور که در درس “مفهوم و تعریف مالکیت فکری” گفتیم، کشورهای مختلف از مقررات و رویههای متفاوتی برای حمایت از دستاوردهای فکری استفاده میکنند و به این ترتیب ممکن است یک محصول یا فرایند در کشوری اختراع محسوب شود اما در سایر کشورها واجد شرایط نباشد.
شاید به همین دلیل است که در مقررات اکثر کشورها و در متن بسیاری از موافقتنامهها (مثل کنوانسیون پاریس و موافقتنامهی تریپس)، تعریفی از اختراع ارائه نکردهاند و عمدهی تعاریف به کتابها و منابع آموزشی مربوط میشود.
با این که اصولاً تعریف دقیقی وجود ندارد، اما در ادامهی این قسمت، تعدادی از تعاریف مشهور را ارائه میکنیم تا یک تصویر اولیه در ذهنتان شکل بگیرد. اولین تعریف زیر را از سایت دیکشنری انتخاب کردیم:
اختراع به هر چیز یا فرایند ساختن هر چیزی که قبلاً ساخته نشده است، گفته میشود.
این تعریف بسیار ناقص است و مطابق آن اگر مجسمه یا آهنگ جدیدی بسازیم (یا حتی یک کاردستی) مخترع به حساب میآییم، حال آن که در هیچ کجای دنیا، چنین امکانی وجود ندارد.
در درس “مفهوم و تعریف مالکیت فکری” توضیح دادیم که وایپو بزرگترین سازمان بینالمللی در حوزهی مالکیت فکری است. این سازمان یک هندبوک آموزشی دارد و در آن توضیحات مختلفی در مورد اختراعات ارائه شده است که تعریف نیستند، اما در بسیاری از منابع به عنوان تعریف از آنها یاد میکنند. یکی از معروفترین این توضیحات در بند ۶-۱ هندبوک آمده است:
مطابق تعریف بالا، چیزی را باید اختراع بدانیم که به حلّ مسائل فنی کمک کند و اصطلاحاً کاربرد صنعتی داشته باشد. روشن است که بسیاری از دستاوردها مثل وسایل تزئینی، نظریات ریاضی، روشهای درمان یا کتابهای آموزشی در این زمره نیستند.
همچنین در مادهی ۱ قانون ثبت اختراعات، طرحهای صنعتی و علائم تجاری آمده است:
قانونی که گفتیم یکی از مهمترین منابع این درس است و از این پس به جای عنوان طولانی آن از کلمهی “قانون” استفاده میکنیم.
در این تعریف هم مانند قبلی، به ضرورت کاربرد صنعتی اشاره شده است و ضمناً از آن نتیجه میگیریم که اختراعات در کشورمان (مثل بسیاری از کشورهای دیگر) به فرایندها (مثل فرایند تولید یک آلیاژ جدید) و فرآوردهها (محصولات) خلاصه میشوند.
گواهی ثبت اختراع (Patent)
زمانی از یک اختراع حمایت میشود که برای آن گواهی ثبت (یا پتنت یا ورقهی اختراع) صادر شده باشد و تا قبل از آن خبری از حقوق انحصاری نیست. مطابق مادهی ۳ قانون:
همچنین در هندبوک وایپو آمده است (ترجمه را کمی تغییر دادیم تا روانتر باشد):
توجه کنید که پتنت همان گواهی ثبت اختراع است که گاهاً ورقهی اختراع هم نامیده میشود.
دو تعریفی که از قانون ایران و هندبوک واپیو نوشتیم، انطباق زیادی دارند، چون:
اولاً در هندبوک واپیو نوشته است که پتنت باید توسط یک ادارهی تولیدی صادر شود و در مادهی ۳ قانون کشورمان هم به ادارهی مالکیت صنعتی اشاره شده که یک نهاد دولتی است. (البته امروزه این کار را مرکز مالکیت فکری انجام میدهد که آن هم دولتی است)
دوماً مطابق هندبوک، کسی که گواهی ثبت اختراع دارد میتواند از اختراع خود بهرهبرداری کند و منظور از بهرهبرداری، مواردی مثل تولید، استفاده، فروش و واردات است. در مادهی ۳ قانون کشورمان به کلمهی بهرهبرداری اشاره نشده، اما جای آن نوشته است که دارندهی پتنت از حقوق انحصاری برخوردار میشود. با این حال در مواد بعدی قانون مشاهده میکنیم که منظور قانونگذار ما همان حقوق انحصاری برای بهرهبرداری از اختراع است.
البته این تعاریف برای درک مفهوم و کارایی گواهی ثبت اختراع کافی نیست و هنوز جنبههای مهمی از آن مانده است که در ادامه به تفکیک بررسی میکنیم.
سرزمینی بودن مالکیت فکری و ثبت در چند کشور
باید این نکته را تکرار کنیم که کشورها از مقررات و رویههای متفاوتی برای حمایت از دستاوردهای فکری استفاده میکنند و نتیجتاً شرایط و رویهی صدور گواهی ثبت اختراع در آنها متفاوت است. از همین قاعدهی ساده به دو نکتهی زیر میرسیم:
۱- برای اطلاع از شرایط ثبت، ابتدا باید بدانیم که اختراع در کدام کشور ثبت میشود و سپس شرایط را از مقررات همان کشور جستجو کنیم، مثلاً برای ثبت اختراع در سوئیس، طبیعتاً مقررات ایران به کارمان نمیآید و باید ببینیم که در مقررات سوئیس به چه شرایط و رویهای اشاره شده است.
۲- گاهی میخواهیم یک اختراع در چند کشور ثبت شود و مورد حمایت قرار بگیرد. برای این کار، اولاً میتوانیم آن را جداگانه در کشورهای مورد نظرمان ثبت کنیم (در هر کشور، مطابق مقررات همان کشور) و دوماً بعضی کشورها عضو معاهداتی هستند که به موجب آنها میتوانیم یک بار تقاضانامه را ارسال کنیم تا پس از بررسی در کشورهای مورد نظرمان (که عضو معاهدات مشترکی هستند) ثبت شود، مثلاً اگر کشورهای مورد نظرمان عضو ادارهی اروپایی ثبت اختراع (EPO) باشند، میتوانیم اختراع را مطابق مقررات این اداره با ارسال یک تقاضانامه ثبت کنیم.
اعتبار گواهینامهی ثبت اختراع تا چه زمانی است؟
پاسخ درست این است که چون مقررات کشورها فرق میکند، لذا باید اول مشخص کنیم که منظورمان کدام کشور است و بعد جواب دهیم، با این حال معمولاً این مدت ۲۰ سال است. در ایران هم مطابق مادهی ۱۶ تا بیست سال پس از تسلیم تقاضانامه از اختراع حمایت میشود. البته خیلی وقتها حمایت از اختراعات به سال بیستم نمیرسد، چرا که اولاً در ابتدای هر سال باید مبلغی برای تمدید گواهی پرداخته شود و بعضیها پرداخت نمیکنند (پس اعتبار گواهیشان ساقط میشود) و دوماً گاهی دیگران (که مطابق قانون باید ذینفع باشند) ثابت میکنند که اختراع ثبت شده فاقد شرایط است (مثلاً جدید نیست یا کاربرد صنعتی ندارد) و به این ترتیب گواهی باطل میشود.
لزوم افشای کامل برای صدور پتنت
نه در ایران که در عموم کشورها، زمانی از اختراع حمایت میکنند که اطلاعات آن افشا شود. منظور از افشا این است که عموم افراد به اطلاعات اختراع دسترسی داشته باشند و بتوانند با کمک آنها، شبیه همان اختراع را پیادهسازی یا اجرا کنند. اما سؤال اینجاست که این اطلاعات کجا منتشر میشوند؟
این اطلاعات در پتنت یا گواهی ثبت اختراع و در قالب توصیف کامل اختراع و نقشههای فنی ارائه میشوند. عموم افراد به پتنتها دسترسی دارند و شما هم میتوانید با مراجعه به وبسایت مالکیت فکری ایران، وایپو یا گوگل پتنت به بسیاری از آنها دسترسی داشته باشید. معمولاً در بسیاری از کشورها، سختگیری زیادی روی اطلاعات پتنت میکنند تا کامل و دقیق باشند و در غیر اینصورت گواهی صادر نمیشود.
چه کسانی دارندگان پتنت هستند؟
در مادهی ۳ قانون کشورمان نوشته است که گواهی ثبت اختراع برای دارندگان آن حقوق انحصاری ایجاد میکند. اما منظور از دارندگان چه کسانی است؟ برای پاسخ دقیقتر بهتر است حالتهای مختلف را بررسی کنیم:
۱- گاهی یک یا چند نفر خودشان چیزی را اختراع میکنند و گواهی هم به نام خودشان صادر میشود. طبیعتاً در این حالت حقوق انحصاری و امتیازات بهرهبرداری از اختراع برای مخترعان است. (البته خود مخترعان میتوانند سهمشان را در گواهی ثبت اختراع تعیین کنند که مثلاً اصغر سی درصد سهم داشته باشد و اکبر هفتاد درصد)
۲- گاهی یک یا چند نفر مخترع هستند، اما گواهی ثبت اختراع به نام شخص یا اشخاص دیگری صادر میشود. در این حالت حقوق انحصاری اختراع (بهرهبرداری از اختراع) برای مخترعین نیست، بلکه به دارندگان گواهی تعلق میگیرد. مثلاً علی و احمد کارمندان شرکت الف هستند و محصولی را به درخواست مدیر خود میسازند که واجد شرایط اختراع است. در این حالت، نام علی و احمد میتواند به عنوان مخترع در گواهی ثبت اختراع درج شود، اما اصولاً مالک گواهی نیستند (مگر این که از قبل با شرکت توافق کرده باشند) و حقوق انحصاری بهرهبرداری از اختراع (مثل تولید و فروش) تنها به شرکت تعلق میگیرد.
۳- ممکن است دارندگان گواهی ثبت اختراع، یک یا چند نفر از مخترعین به همراه اشخاص دیگر (که مخترع نبودهاند) باشند. (در این حالت هم سهم هر کدامشان در گواهی ثبت اختراع نوشته میشود)
۴- گواهی ثبت اختراع میتواند مثل سند ماشین یا ملک به دیگران منتقل شود، لذا شاید امروز گواهی ثبت اختراع برای آقای الف باشد (آقای الف دارندهی گواهی باشد) و بعداً به خانم ب منتقل شود.
| مجموعه مالکیت فکری |
|---|
| بخش اول: مقدمه |
| مفهوم و تعریف مالکیت فکری |
| انواع مالکیت فکری |
| بخش دوم: اختراعات |
| اختراع و گواهی ثبت اختراع |
| حقوق انحصاری پتنت در قانون ایران |
| مزایا و معایب ثبت اختراع |
| اختراعات قابل ثبت در ایران (شرایط ماهوی) |
| آشنایی با روشهای ثبت یک اختراع در چند کشور |
| فرایند ثبت اختراع در ایران |
| بخش سوم: طرحهای صنعتی |
| طرح صنعتی چیست؟ |
| شرایط ثبت طرحهای صنعتی |
| حقوق ناشی از طرح صنعتی |
| فرایند تنظیم اظهارنامه و ثبت طرح صنعتی |
| بخش چهارم: علائم تجاری |
| علامت تجاری چیست؟ |
| شرایط ماهوی ثبت علامت تجاری در ایران |
| حقوق ناشی از ثبت علامت تجاری در ایران |
| ثبت علامت در چند کشور |
| فرایند ثبت علامت تجاری در ایران |
| علائم جمعی در حقوق ایران |
| بخش پنجم: نشانههای جغرافیایی |
| تعریف و مفهوم نشانههای جغرافیایی |
| شرایط حمایت و استفاده از نشانه جغرافیایی |
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.