نقشه ذهنی (Mind Map)

مراحل ایجاد نقشه ذهنی

برای ایجاد نقشه ذهنی، مراحل زیر را به ترتیب انجام می‌دهیم.

۱- تعیین و نوشتن عنوان اصلی

اولین مرحله‌ ایجاد نقشه‌ ذهنی، انتخاب موضوع است.

باید موضوعی انتخاب کنیم که بیش از حد کلی نباشد. اگر موضوع بیش از حد کلی باشد، باید شاخه‌های بیشتری برای آن رسم کنیم که: اولاً زمان‌بر است و نمودار را شلوغ می‌کند و ثانیاً‌ شامل اطلاعات بی‌فایده‌ای است. از سوی دیگر، موضوع را نباید بیش از حد محدود انتخاب کنیم؛ زیرا در این حالت بعضی جوانب مهم از قلم می‌افتند. مثلاً اگر بخواهیم ملاحظات سفر به فرانسه را به تصویر بکشیم، استفاده از عنوان «سفر به اروپا» نامناسب است. این عنوان سفر به کشورهای دیگر را هم شامل می‌شود و حجم زیادی از اطلاعات بی‌فایده را به نقشه‌مان اضافه می‌کند. اما از طرفی عنوان «تور فرانسه» هم نامناسب است؛ زیرا باعث می‌شود تمرکزمان بیشتر روی خدمات تور باشد و کم‌تر به گزینه‌های دیگر توجه کنیم.

اگر قصد ایده‌پردازی یا حل مساله داریم، عنوان را باید خنثی و بدون جهت‌گیری انتخاب کنیم تا ذهن‌مان را به ایده‌ی خاصی همگرا نکند. مثلاً اگر مسأله‌مان «کاهش هزینه‌های تولید است» و مدیر تولید را نالایق می‌دانیم، نباید عنوان را «کاهش هزینه تولید با اصلاح سیاست مدیران» انتخاب کنیم. شاید راه‌های زیادی برای کاهش هزینه‌های تولید وجود داشته باشد که خیلی از آن‌ها مؤثرتر از سیاست مدیران باشند. شاید عملکرد ضعیف مدیر تولید یا سایر مدیران، به دلیل عوامل خارج از کنترل ایشان باشد. به همین علت اگر هنوز به این نتیجه نرسیده‌ایم که هزینه‌های زیاد تولید ناشی از سیاست اشتباه مدیران است، باید موضوع را طوری انتخاب کنیم که جهت‌گیری خاصی در ذهن‌ ایجاد نکند و چشمان ما را به روی حقایق نبندد.

نکته دیگر این است که عنوان را باید به شکل انتزاعی انتخاب کنیم. یعنی شاید مسأله‌ای داریم که چند خط توضیحات دارد، اما آن را انتزاعی‌تر می‌نویسیم تا چکیده آن در حد چند کلمه و به شکل یک عنوان کلی درآید. نهایتاً این عنوان را در مرکز برگه درج می‌کنیم. مثلاً در زیر، یک برگه زرد می‌بینید که موضوع اصلی را در وسط آن درج کرده‌ایم.

۲- ترسیم شاخه‌های اصلی

در ارتباط با موضوع اصلی، مهم‌ترین موضوعات را در اطراف آن می‌نویسیم و با خط به آن وصل می‌کنیم تا شاخه‌های اصلی ایجاد شوند. مثلاً می‌توانیم برای سفر به فرانسه، مواردی مثل: ویزا، بلیط هواپیما، محل اسکان، وعده‌های غذایی و امثالهم را به عنوان شاخه‌های اصلی در نظر بگیریم. بدیهی است که هر کسی، اصلی یا فرعی بودن شاخه‌ها را با صلاحدید خود تعیین می‌کند. پس شاید شخصی دیگر، شاخه‌های اصلی را انتخاب نفرات، وسایل مورد نیاز و مواردی از این دست بداند.

۳- ترسیم زیرشاخه‌ها

هر شاخه اصلی را می‌توانیم به چند شاخه فرعی تقسیم کنیم تا اطلاعات و جزئیات بیشتری را در مورد آن به تصویر بکشیم. این شاخه‌های فرعی را اصطلاحاً زیرشاخه می‌نامیم. زیرشاخه‌ها را نیز می‌توانیم به شاخه‌های دیگر تقسیم کنیم و به توسعه نقشه ذهنی ادامه دهیم. مثلاً گفتیم برای سفر به فرانسه، محل اسکان را یکی از شاخه‌های اصلی فرض می‌کنیم. این شاخه را می‌توانیم به شاخه‌های فرعی مثل هتل، مسافرخانه و خانه‌های اجاره‌ای تقسیم کنیم. زیر شاخه هتل را هم می‌توانیم به سه دسته گران، متوسط و ارزان تقسیم کنیم. حتی برای هتل‌های گران هم می‌توانیم، دسته‌های کوچک‌تر مثل هتل‌های مرکز شهر و هتل‌های بیرون شهر به وجود بیاوریم. همین کارها را می‌توانیم برای هر شاخه اصلی یا زیر شاخه دیگری انجام دهیم.

۴- افزودن جلوه‌های بصری و اطلاعات تکمیلی

نقشه ذهنی علاوه بر این که اطلاعات را سامان‌دهی می‌کند و در ساختار سلسله‌مراتبی نشان می‌دهد، بهتر است بتواند آن چه واقعاً در ذهن داریم را هم به تصویر بکشد. برای این کار می‌توانیم از نمادها، رنگ‌ها، نقاشی‌ها و تصاویر استفاده کنیم. ضمن این که کوشش برای استفاده از این المان‌ها و توجه به ظاهر نقشه ذهنی باعث می‌شود که ذهن‌مان بیشتر با موضوع ارتباط بگیرد و خلاقانه‌تر عمل کنیم.

مثالی از نقشه ذهنی برای تالیف کارگاه ایده

قبل از تهیه کارگاه ایده، برای این که تصمیم بگیریم چه مطالبی را ارائه کنیم، نقشه‌ای شبیه زیر تهیه کردیم. تصمیم گرفتیم که سه هدف اصلی را دنبال کنیم. اول این که مفاهیم مهم و کلیدی مثل ایده، طوفان فکری، خلاقیت و امواج مغزی را ارائه کنیم. دوم این که مهم‌ترین و رایج‌ترین تکنیک‌ها و ابزارهای مرتبط مثل نقشه ذهنی، اسمکپر و طوفان فکری کلاسیک آموزش دهیم. سوم این که برای مطالب هر درس، تمرین‌های تئوری و عملی تهیه کنیم.

مثالی از نقشه ذهنی برای بررسی مکان کارخانه

فرض کنید قصد راه‌اندازی یک واحد صنعتی داریم و مکانی در یک واحد صنعتی برای آن پیشنهاد شده است. برای ارزیابی اولیه این مکان، مهم‌ترین پارامترها را به شکل یک نقشه ذهنی به تصویر کشیدیم. سپس توضیح دادیم که مکان پیشنهادی، چه وضعیت نسبت به هر پارامتر دارد. برای آشنایی بیشتر با پارامترهای مؤثر بر انتخاب مکان کارخانه می‌توانید به این درس مراجعه کنید.