شرایط ثبت علامت تجاری در ایران (ماهوی)

چگونه می‌توانیم شرایط ماهوی ثبت علامت تجاری را شناسایی کنیم؟

برای شناسایی شرایط ثبت علامت در ایران، ابتدا باید ویژگی‌های اصلی و ایجابی علامت را از ماده‌ی ۳۰ قانون ثبت اختراعات، طرح‌های صنعتی و علائم تجاری (که از این پس آن را اختصاراً قانون می‌نامیم) استخراج کنیم. وجود این ویژگی‌ها در یک علامت برای ثبت آن کافی نیست، چرا که قانون‌گذار در ماده‌ی ۳۲ بسیاری از مصادیق علامت را غیرقابل ثبت دانسته است. لذا برای فهرست کردن شرایط اصلی، باید مندرجات مواد ۳۰ و ۳۲ این قانون در کنار هم قرار بگیرند. به جز این موارد، گاهاً در قوانین دیگر به مواردی اشاره شده است که در ثبت علامت نیز مورد توجه قرار می‌گیرند، به عنوان مثال قانون خاصی داریم که به موجب آن تولیدکنندگان و ارائه‌دهندگان خدمات نباید از واژگان بیگانه برای محصولات خود استفاده کنند. یا مطابق قانونی دیگر، امکان استفاده‌ی غیرمجاز از نام تجاری دیگران وجود ندارد. لذا روشن است که این مقررات برای ثبت علامت نیز باید مورد توجه قرار بگیرند.

ویژگی‌های علامت تجاری قابل ثبت مطابق ماده‌ی ۳۰ قانون

قبلاً در درس علامت تجاری چیست با ماده‌ی ۳۰ قانون آشنا شدید. این ماده همان تعریف علامت تجاری است و در آن به ویژگی‌هایی اشاره شده که یک علامت تجاری قابل ثبت باید همه‌ی آن‌ها را داشته باشد. مطابق ماده‌ی ۳۰ علامت باید:

۱- قابل رؤیت باشد. تصاویر دو بعدی و اشکال سه‌بعدی قابل رؤیت هستند. در یک تصویر دو بعدی، ممکن است از کلمات، رنگ‌های مختلف، اعداد، تصاویر و امثالهم استفاده شود که اصولاً محدودیتی در مورد آن‌ها وجود ندارد. یک نوشته‌ی بسیار ساده با یک فونت معمولی (مثلاً عبارت زندگی زیبا است!)، یا یک عدد یا ترکیبی از رنگ‌ها می‌توانند به شرط داشتن سایر شرایط، به عنوان علامت ثبت شوند. اما صدا، مزه یا بو چون قابل قابل رؤیت نیستند، مشمول این ماده قرار نمی‌گیرند.

۲- باید برای استفاده راجع به کالاها یا خدمات باشد. به عنوان مثال علامت تابلوی ورود ممنوع اساساً برای شناسایی کالا یا خدمت نیست، لذا مشمول این ماده قرار نمی‌گیرد.

۳- باید بتواند میان محصولات و کالاهای مختلف تمایز ایجاد کند. اگر یک علامت هیچ ویژگی خاص و متمایز کننده‌ای نداشته باشد، قابل ثبت نیست. مثلاً یک خط صاف معمولی (مثل -) یا یک نقطه‌ی معمولی، قدرت ایجاد تمایز ندارد. همچنین بعضی علائم ممکن است ناظر بر ویژگی‌های مشترک در میان طیف وسیعی از کالاها یا خدمات باشند و تمایز ایجاد نکنند. مثلاً اگر علامت مورد نظر، کلمه‌ی «آلومینیومی» یا «شیرین» باشد، نمی‌توانیم آن را برای کالایی مثل میخ یا شیرینی ثبت کنیم، چون صفتی است که در بسیاری از آن‌ها وجود دارد و تمایز ایجاد نمی‌کند. همچنین کلماتی مثل «پارچه» یا «لاستیک» به عنوان اسم عام، نمی‌توانند میان پارچه‌ها و لاستیک‌های مختلف تمایز ایجاد کنند. گاهی علامت ذاتاً قدرت ایجاد تمایز دارد، اما چون شبیه به علامت ثبت شده یا معروف دیگری است، مخاطب را به اشتباه می‌اندازد و تمایز ایجاد نمی‌کند. به عنوان مثال اگر علامت «Wikitolid» برای یک مؤسسه‌ی خدمات مهندسی ثبت شده باشد و شخص دیگری بخواهد  علامت «Wikiitolid» را برای ارائه‌ی خدمات مشابه ثبت کند، مخاطب ممکن است به واسطه‌ی این علامت، مؤسسه‌ی دوم را با مؤسسه‌ی اول اشتباه بگیرد؛ لذا علامت دوم قابل ثبت نیست. اما اگر Wikiitolid برای کار دیگری مثل سرویس حمل‌ونقل مواد اولیه به کار گرفته شود و مخاطب را به اشتباه نیاندازد، بر قدرت ایجاد تمایز آن خللی وارد نیست و قابل ثبت به نظر می‌رسد.

علائم تجاری غیرقابل ثبت مطابق ماده ۳۲ قانون

در ماده‌ی ۳۲ قانون به مواردی اشاره شده که در صورت تحقق آن‌ها، علامت قابل ثبت نیست. به عبارتی، شاید یک علامت با توجه به شرایط ایجابی ماده‌ی ۳۰ قابل ثبت به نظر برسد، اما وجود یک یا چند مورد از مندرجات ماده‌ی ۳۲ مانع ثبت شود. لذا شرایط ثبت علامت تجاری در ایران را باید از مجموع مواد ۳۰ و ۳۲ استخراج کنیم. در ادامه ابتدا ماده‌ی ۳۲ را مرور می‌کنیم و سپس به توضیح بندهای آن می‌پردازیم.

در بند الف ماده‌ی ۳۲ مجدداً روی «قابلیت ایجاد تمایز» تأکید شده است که مثال‌هایی از آن را در بخش قبل ارائه کردیم. علاوه بر این مثال‌ها، هر زمان علامتی به هر علت نتواند تمایز ایجاد کند، مطابق ماده‌ی ۳۲ از ثبت آن جلوگیری می‌شود. ملاک فقدان قابلیت ایجاد تمایز، مخاطبان علامت یعنی مصرف‌کنندگان و مشتریان محصولات و خدمات هستند. به عبارتی، متصدی بررسی تقاضای ثبت علامت قرار نیست که خود را معیار شناسایی قدرت تمایز بداند، بلکه باید مخاطبان واقعی و متعارف آن علامت را در نظر بگیرد.

در بند ب، تعارض ظاهر علامت با «موازین شرعی» و «اخلاق حسنه» و «نظم عمومی» به عنوان یکی از موانع ثبت عنوان شده است. این مفاهیم از حیث حقوقی، محل بحث هستند و گاهاً در مورد بعضی از مصادیق آن‌ها اختلاف نظر به وجود می‌آید. اما به عنوان مثال، تصاویر گرافیکی غیرمتعارف از بانوان با موازین شرعی هماهنگ نیست، یا سمبل‌های مربوط به انحرافات اخلاقی یا تصویر مصرف مواد مخدر با اخلاق حسنه و نظم عمومی در تعارض است. به صورت کلّی اگر چیزی خلاف مقررات آمره باشد، خلاف نظم عمومی نیز هست. بنابراین ناظر بر «قانون ممنوعیت به کارگیری اسامی، عناوین و اصطلاحات بیگانه» می‌توان گفت که امکان ثبت واژگان و کلمات خارجی به عنوان علامت تجاری وجود ندارد، مگر این که از آن علامت فقط برای کالای صادراتی استفاده شود و آن کالا در ایران توزیع نشود.

مطابق بند ج اگر علامتی باعث گمراه شدن مخاطب در مورد «خصوصیات» یا «مبدأ جغرافیایی» کالا یا خدمات شود، قابل ثبت نیست. به عنوان مثال، اگر بخواهیم علامتی شامل عبارت «طلای خالص» را برای بدلیجات استفاده کنیم، یا از علامتی دال برای «رایگان بودن» برای یک سرویس پولی استفاده کنیم، مصرف‌کننده در مورد خصوصیات آن کالا یا خدمت دچار اشتباه می‌شود و شرایط ثبت علامت وجود ندارد. همچنین علامتی که دال بر مبدأ جغرافیایی خاصی باشد، مثل عبارت «گز اصفهان» یا تصویر گز در کنار سی و سه پل برای گزی که در تهران تولید می‌شود، یا استفاده از تصویر برج ایفل و یک عبارت فرانسوی روی ادکلنی که در کاشان پر می‌شود، کاملاً گمراه‌کننده است و مشمول محدودیت بند ج قرار می‌گیرد.

مطابق بند د اگر تمام یا بخشی از یک علامت، عیناً از نشان‌های مملکتی (مثل پرچم یا نشان ارتش) یا نام، نام اختصاری یا حرف اول یک نام و یا نشان متعلق به کشورها و سازمان‌های بین‌المللی (سازمان‌های بین‌المللی یا ناشی از کنوانسیون‌ها) باشد، یا حتی از این موارد تقلید شده باشد، قابل ثبت نیست. البته مطابق این بند، اگر استفاده یا تقلید از این موارد با اجازه‌ی مقام صلاحیت‌دار آن کشور یا سازمان بوده باشد، مانع ثبت به حساب نمی‌آید. با توجه به این مقرره، استفاده از کلمه‌ی ایران یا پرچم ایران در علامت تجاری ممنوع است، اما شاید استثنائاً به شرکت یا مؤسسه‌ای اجازه داده شود که از این عنوان یا پرچم در علامت خود استفاده کند.

مطابق بند هـ اگر یک علامت یا نام تجاری در ایران برای گروهی از کالاها یا خدمات معروف باشد، نمی‌توان علامتی که عین آن است، یا به صورت گمراه‌کننده‌ای شبیه یا ترجمه‌ی آن است را ثبت کرد. باید دقت کنیم که نام تجاری یا علامت معروف، لازم نیست در ایران ثبت شده یا حتی مورد استفاده قرار گرفته باشد. به عنوان مثال، برند مک‌دونالد در ایران معروف است و با این فرض که در ایران ثبت نشده است، شخص دیگری نمی‌تواند آن را برای استفاده در رستوران خود ثبت کند. همچنین اگر کسی برای علامت خود به جای عنوان «مک‌دونالد» از عنوان «مگ‌دونالد» یا تصویری مشابه به لوگوی معروف آن استفاده کند، به دلیل گمراه‌کننده بودن قابل ثبت نیست.

مطابق بند و اگر علامت معروفی در ایران برای گروه‌هایی از کالا یا خدمات ثبت شده باشد، حتی در مورد گروه‌های دیگر کالا یا خدمات نیز نمی‌توان عین آن علامت، یا شبیه آن علامت را ثبت کرد. اما به شرطی که استفاده از این علامت، باعث شود که مصرف‌کنندگان و مخاطبان علامت، آن کالا یا خدمت را مربوط به صاحب آن علامت معروف بدانند. در حقیقت، بر خلاف بند قبلی که فقط ناظر بر کالاها و خدمات مرتبط با برند معروف بود، در این جا ممکن است ثبت علامت در سایر گروه‌های کالا و خدمات نیز با ممنوعیت مواجه شود. به عنوان مثال، اگر علامت مک‌دونالد در ایران ثبت شود، تردیدی نداریم که دیگران نمی‌توانند عین یا مشابه آن را برای رستوران و همبرگر و امثالهم ثبت کنند (چه بسا حتی اگر ثبت هم نشده باشد، مطابق بند هــ این امکان وجود ندارد). اما علاوه بر این، ثبت علامتی شبیه مک‌دونالد برای استفاده در محصولات مرتبط با طبخ غذا (مثل دستگاه ساندویچ‌زن) نیز می‌تواند گمراه‌کننده باشد و این ذهنیت را به وجود بیاورد که محصول مربوطه متعلق به مک‌دونالد است. لذا در این مثال، شرایط ثبت علامت وجود ندارد.

مطابق بند ز اگر علامتی قبلاً برای گروهی از کالا یا خدمات ثبت شده باشد، شخص دیگری نمی‌تواند آن علامت را برای همان کالاها یا خدمات ثبت کند. همچنین ثبت این علامت برای کالاها یا خدمات دیگر در شرایطی امکان‌پذیر است که گمراه‌کننده نباشد و مخاطب با دیدن علامت، آن‌ها را مربوط به شخص دیگری فرض نکند. البته گمراه شدن معمولاً به واسطه‌ی علائم معروف اتفاق می‌افتد که مشمول بند هــ و بند و می‌شوند. اما در مورد علائم معمولی،  اگر علامت مشترکی را در منوی یک رستوران و فرم ثبت‌نام دانشگاه ببینیم، بعید است ارتباطی میان آن‌ها قائل شویم.

موضوع دیگری که در بند ز به آن اشاره شده است، تقاضا برای ثبت یک علامت یکسان توسط اشخاص مختلف است. در این حالت، طبیعتاً هر شخصی که زودتر برای ثبت علامت تقاضا کرده باشد، در اولویت قرار می‌گیرد. اما لازم است حق تقدم متقاضیان را نیز در نظر بگیریم. «حق نقدم» در کنوانسیون پاریس پیش‌بینی شده است و بسیاری از کشورها آن را به رسمیت می‌شناسند. اگر شخصی در یکی از کشورهای عضو کنوانسیون پاریس، مثل ژاپن یا آلمان یا ترکیه، علامتی را ثبت کند و حین آن برای برخورداری از حق تقدم در کشور ایران درخواست کرده باشد، تا شش ماه پس از تسلیم اظهارنامه‌ی خود در ایران از حق تقدم برخوردار است. یعنی اگر در ماه سوم شخص دیگری بخواهد همان علامت را ثبت کند، این شخص در اولویت قرار می‌گیرد.