معایب و مزایای ثبت اختراع

مزایای ثبت اختراع

به صورت کلّی یکی از مهم‌ترین مزایای ثبت اختراع، برخورداری از حقوق انحصاری است که قبلاً در مورد آن صحبت کردیم. این مزیت می‌تواند به عناوین کوچک‌تر و شفاف‌تر تقسیم شود و بیشتر مواردی که می‌خوانید از همین امتیاز نشأت می‌گیرند، همچنین گاهی اشخاص از ثبت اختراع برای تقویت جایگاه‌شان نزد مشتری یا دریافت تسهیلات و امتیازات دولتی استفاده می‌کنند که به این موارد هم تا حدی می‌پردازیم.

حفاظت از فرایندها و فرآورده‌های جدید و مبتکرانه

ثبت اختراع یکی از روش‌های حفاظت از فرایندها و محصولات جدید و مبتکرانه و کاربردی است و این حق را برای صاحبان پتنت به وجود می‌آورد که از بهره‌برداری غیرمجاز دیگران جلوگیری کنند و از آن‌ها غرامت بگیرند.

اکثر مصادیقی که از بهره‌برداری غیرمجاز به ذهن می‌رسد در مورد رقیبان است، اما گاهی هم روابط همکاری موجبات سوء استفاده را فراهم می‌کنند. فرض کنید که محصولی را اختراع کرده‌ایم اما سرمایه‌ی کافی برای تولید انبوه نداریم و با سرمایه‌گذاران وارد مذاکره می‌شویم. اصولاً سرمایه‌گذاران با توضیحات کلّی و مبهم برای همکاری متقاعد نمی‌شوند و اطلاعات دقیق‌تر و کامل‌تری مطالبه می‌کنند، اما این نگرانی وجود دارد که همکاری شکل نگیرد و از این اطلاعات به نفع خودشان بهره‌برداری کنند. مشابه همین نگرانی می‌تواند در مورد شریکان‌ و همکاران و تأمین‌کنندگان وجود داشته باشد که با اطلاعاتی که در اختیارشان است به تولید محصول مشابه اقدام کنند یا اطلاعات را در اختیار سایر تولیدکنندگان بگذارند.

در چنین مواردی اگر فرایند یا محصول به عنوان اختراع ثبت نشده باشد، می‌توانیم از قرارداد عدم افشای اسرار در ارتباط با دیگران استفاده کنیم، اما اولاً انعقاد این قرارداد با بعضی افراد (مثل سرمایه‌گذاران و مشاوران مشهور یا شریکان) دشوار است و دوماً شناسایی خاطیان و اثبات اشتباه‌شان می‌تواند زمان‌بر و پرهزینه باشد.

حال اگر محصول قبلاً به عنوان اختراع ثبت شده باشد، دیگر به این نوع قراردادها نیازی نیست (چون اطلاعات آن افشا شده است) و هر شخصی که بی‌اجازه از آن بهره‌برداری کند، حتی اگر خودش به اطلاعات مربوطه دست یافته باشد، قابل تعقیب است. البته به صورت کلّی نمی‌توانیم هیچ یک از دو گزینه‌ی ثبت اختراع و حفاظت از اسرار تجاری را برتر بدانیم و انتخاب نهایی به استراتژی صاحبان نوآوری و شرایط حاکم بر فعالیت‌‌شان بستگی دارد.

تسهیل و سامان‌دهی انتقال مالکیت‌های فکری

حقوق انحصاری ناشی از ثبت اختراع باعث می‌شود که بهره‌برداری از آن در انحصار صاحبان پتنت (گواهینامه‌ی ثبت اختراع) باشد و همین مسأله اشخاص را به معاملات تجاری در حوز‌ی مالکیت فکری ترغیب می‌کند، مثلاً فرض کنید که نوع جدیدی از باتری تلفن‌ همراه عرضه شده است که در سی دقیقه شارژ می‌شود و با وجود قیمت کم‌تر، چهار برابر بیشتر از باتری‌های معمولی شارژ نگه می‌دارد. اگر این محصول به عنوان اختراع ثبت نشده باشد، کمپانی‌های دیگر می‌توانند شبیه آن را با تکنیک‌هایی مثل مهندسی معکوس تولید کنند، اما اگر گواهی ثبت اختراع داشته باشد (با این فرض که در همه‌ی کشورهای مهم ثبت شده باشد)، برای استفاده از آن باید با صاحبان پتنت به توافق برسند و در ازای پرداخت پول (یا منافع دیگر) از بعضی امتیازات خاص (مثل تولید برای مدت معین یا عرضه در منطقه‌ی جغرافیایی مشخص) برخوردار شوند. در این شرایط اگر چند شرکت بزرگ مثل سامسونگ یا اپل از این باتری‌ استفاده کنند، سطح انتظار مشتریان بالا می‌رود و سایر تولیدکنندگان هم برای حفظ بازارشان به اخذ امتیاز از صاحبان پتنت ترغیب می‌شوند (مگر این که موفق شوند باتری دیگری با قابلیت‌های مشابه بسازند).

با این مثال روشن است که اعطای حقوق انحصاری باعث می‌شود که موضوع مشخصی برای عرضه وجود داشته باشد و دیگران در یک چهارچوب مشخص و قانونی با صاحبان نوآوری وارد مذاکره شوند. این وضعیت کمک می‌کند که دستاوردهای فکری خودشان موضوع کسب درآمد باشند و صاحبان آن‌ها بتوانند بی‌نیاز از تولید یا فروش، صرفاً با اعطای امتیاز درآمدزایی کنند.

محدود کردن رقیبان و دستیابی به ابزار چانه‌زنی

وقتی چند بنگاه تجاری روی موضوعات مشابه کار می‌کنند، با ثبت هر پتنت توسط یک از طرفین، قدرت مانور و انعطاف‌پذیری سایرین محدود‌ می‌شود و به همین علت، گاهاً طیف وسیعی از پتنت‌های مرتبط و دنباله‌دار در یک موضوع مشخص ثبت می‌شوند تا رقیبان از میدان رقابت خارج شوند. (البته در بسیاری از کشورها، مقرراتی برای جلوگیری از رقابت غیرمنصفانه وضع کرده‌اند که تا حدی از این وضعیت پیشگیری می‌کند)

در چنین مواردی اگر تمام طرفین، اقدامات مشابهی انجام داده باشند و از امتیازات کلیدی برخوردار باشند، با یکدیگر مذاکره می‌کنند و در مورد استفاده‌ی متقابل از دستاوردهای فکری‌شان به توافق می‌رسند. مثلاً یک تولیدکننده‌ی تلفن همراه، اجازه‌ی استفاده از فناوری اثر انگشت را به تولیدکننده‌ی دیگر می‌دهد و در ازای آن اجازه می‌گیرد تا از فناوری عکس‌برداری ۳۶۰ درجه‌ استفاده کند. اما اگر یکی از طرفین، امتیاز خاصی در اختیار نداشته باشد، طبیعتاً قدرت چانه‌زنی خود را از دست می‌دهد و مجبور است روی بازارهای دیگر تمرکز کند.

لازم به ذکر است که این نوع رقابت‌ها مختص بنگاه‌های تجاری بزرگ و نوآورانه است و به ندرت در کسب‌وکارهای کوچک و متوسط دیده می‌شود، چرا که اصولاً‌ ثبت اختراعات متعدد و نگهداری از آن‌ها هزینه‌ی قابل توجهی دارد.

برای محدود کردن رقیبان، اختراعاتی حائز اهمیت هستند که کلیدی و پرکاربرد باشند.

افزودن به ارزش محصول

محصولی که مبتنی بر یک یا چند اختراعِ ثبت شده باشد، اولاً تا حد زیادی از الگوبرداری و شبیه‌سازی محافظت می‌شود، دوماً گواهی ثبت اختراع،‌ مهر تأییدی بر جدید و مبتکرانه بودن آن است و مشتریان و سرمایه‌گذاران بیشتری به آن تمایل نشان می‌دهند، سوماً اعطای امتیاز تولید، فروش، انبار، صادرات و واردات این محصول تماماً در اختیار صاحبان پتنت است و چهارماً هر کدام از این امتیازات می‌توانند به اشخاص دیگر واگذار شوند.

مجموعه‌ی عواملی که نام بردیم، باعث می‌شود که این محصول به نسبت یک محصول معمولی از ارزش بیشتری برخوردار باشد و پتانسیل‌های بیشتری برای درآمدزایی داشته باشد.

کسب اعتبار و تأثیرگذاری بیشتر

همانطور که تحصیلات عالی، دفتر کار مجلل، لباس‌های برند، ساعت لوکس و خودروی گران می‌توانند روی نظرات و قضاوت دیگران تأثیرگذار باشند، گواهینامه‌ی ثبت اختراع هم می‌تواند نشانه‌ای از پویایی و خلاقیت و توانمندی اشخاص باشد. به همین علت است که گواهینامه‌ی ثبت اختراع گاهاً به عنوان یک سابقه‌ی مثبت در رزومه‌ی کاری یا به عنوان ابزار بازاریابی در ترکت‌ها و پیام‌های تبلیغاتی مورد استفاده قرار می‌گیرد.

از سوی دیگر، همانظور که گفتیم برخورداری از حقوق انحصاری باعث می‌شود که اشخاص قدرت بیشتری در مذاکرات و توافقات داشته باشند و اکنون باید اضافه کنیم که چنین سوابقی از جنبه‌ی روانی هم روی قدرت چانه‌زنی صاحبان نوآوری و تأثیرپذیری مخاطبانشان تأثیر می‌گذارد.

مزایا و تسهیلات تشویقی

در بسیاری از کشورها برای تشویق اشخاص (حقیقی و حقوقی) به اقدامات مبتکرانه و نوآورانه، مزایا و امتیازات قابل توجهی را در نظر می‌گیرند. مثلاً در کشور خودمان، شرکت‌های دانش‌بنیان با رعایت بعضی شرایط خاص از مالیات معاف می‌شوند یا می‌توانند وام‌های کم‌بهره دریافت کنند یا در اماکن بهتری مستقر شوند و یکی از شرایطی که به دریافت مجوز دانش‌بنیان کمک می‌کند، داشتن گواهی ثبت اختراع است. همچنین گاهی مخترع بودن باعث عضویت شخص در نهادهایی شود که باعث معافیت از خدمت سربازی یا تسهیل شرایط آن می‌شوند. (البته مخترع بودن با مالک پتنت بودن فرق دارد و نوعی حق معنوی به حساب می‌آید که برای دریافت پاره‌ای از امتیازات کافی است).

معایب ثبت اختراع

گاهی ثبت اختراع نه تنها ایده‌آل نیست که می‌تواند معایبی داشته باشد. بیشتر این معایب از الزام به افشای اطلاعات و محدودیت قلمرو حمایت‌ها نشأت می‌گیرند که در ادامه به تعدادی از آن‌ها اشاره می‌کنیم.

افشای جهانی در برابر حمایت سرزمینی

در رویه‌ی ثبت اختراع، اطلاعات آن افشا می‌شود و منظور از افشا این است که اطلاعات مهم آن در اختیار عموم افراد قرار می‌گیرد، طوری که با این اطلاعات بتوانند شبیه آن اختراع را تکرار کنند، با این حال اجازه‌ی بهره‌برداری از این اطلاعات را ندارند، چون شخص دیگری مالک آن‌ها است.

از سوی دیگر می‌دانیم که ابزارهای مالکیت‌ فکری اصطلاحاً سرزمینی هستند، یعنی اگر اختراعی را در ایران و ترکیه ثبت کنیم، فقط در همین دو کشور تحت حمایت قرار می‌گیرد و این احتمال وجود دارد که شخصی در آذربایجان (یا هر کشور دیگری) عیناً شبیه آن را بسازد و بفروشد که کاملاً قانونی و مجاز خواهد بود.

اکنون سؤال این است که آیا افشای اطلاعات فقط در همان کشوری انجام می‌شود که اختراع ثبت شده است یا در اختیار تمام جهانیان قرار می‌گیرد؟ مثلاً اطلاعات اختراعی که در ایران ثبت کرده‌ایم،‌ فقط برای ایرانی‌ها افشا می‌‌شود یا مردمان انگلیس و فرانسه و امارات هم به آن دسترسی خواهند داشت؟ طبیعتا‍ً حالت دوم صحیح است و حتی اگر قرار به اعمال محدودیت باشد، باز هم محصور نگه داشتن اطلاعات در مرزهای جغرافیایی ممکن نیست.

از مجموع این توضیحات کاملاً آشکار است که اختراعات در محدوده‌های جغرافیایی محدودی تحت حمایت قرار می‌گیرند اما اطلاعات کلیدی آن‌ها برای تمام جهانیان افشا می‌شود. شاید این مسأله در سده‌های اخیر مسأله‌ساز نبود، اما امروزه با جهانی شدن فعالیت کسب‌وکارها و ارتباطات گسترده‌ی بین‌المللی، می‌تواند زمینه‌ساز مشکلات فراوانی شود و منافع صاحبان نوآوری را تهدید کند.

نکته‌ای که گفتیم صرفاً زمانی حائز اهمیت است که صاحبان نوآوری، بازارهای بین‌المللی را در نظر داشته باشند،‌ در غیر این صورت بهره‌برداری از اختراع‌شان در کشورهای دیگر چندان مسأله‌ساز نیست. از طرفی می‌دانیم که یک اختراع می‌تواند در کشورهای متعدد ثبت شود تا این مشکلات به حدأقل برسند، با این حال هزینه‌ی این کار قابل توجه است و معمولاً مقرون به صرفه نیست.

شناسایی و اثبات بهره‌برداری غیرمجاز

رویه‌ی حمایت از اختراعات ثبت شده به این صورت است که اگر مالکان گواهی متوجه بهره‌برداری غیرمجاز شوند، می‌توانند با اثبات این موضوع در دادگاه از ادامه‌ی فعالیت‌ غیرمجاز جلوگیری و درخواست جبران خسارت کنند. با این توضیح به دو نکته‌ی زیر می‌رسیم:

۱- اگر مالکان پتنت از بهره‌برداری غیرمجاز مطلع نشوند، اصولاً هیچ مکانیزم اتوماتیکی برای جلوگیری از این بهره‌برداری‌ها وجود ندارد.

۲- اگر مالکان پتنت ندانند که بهره‌برداری غیرمجاز توسط چه اشخاصی انجام می‌شود، یا بدانند اما قدرت اثبات آن را نداشته باشند، عملاً از هیچ حمایت خاصی برخوردار نمی‌شوند.

اطلاع از بهره‌برداری غیرمجاز و اثبات آن در مورد بعضی محصولات و فرایندها بسیار ساده و در مورد بعضی‌های دیگر کاملاً پیچیده و دشوار است. مثلاً فرض کنید که به یک ترکیب کاملاً جدید دست یافته‌ایم که با ترکیب آن در بنزین، مصرف سوخت تا ۴۰ درصد کاهش می‌یابد. با افشای اطلاعات این ماده‌ی شیمیایی، بسیاری از افراد می‌توانند آن را به صورت غیرمجاز تولید کنند و در اختیار سایرین قرار دهند. طبیعتاً شناسایی این که مصرف سوخت کدام ماشین‌ها کمتر است و تشخیص این که از چه محلولی برای این کار استفاده کرده‌اند و این محلول چگونه به دست‌شان رسیده است،‌ کار آسانی نیست. از طرفی قیمت فروش این محلول نمی‌تواند زیاد باشد و پیگیری تخلفات جزئی به هیچ وجه توجیه‌پذیر نیست، اما مجموع همین تخلفات جزئی، خسارات بزرگی را پدید می‌آورد.

در مثالی دیگر می‌توانیم به اختراع نوعی آلیاژ فنری خودترمیم شونده اشاره کنیم که اگر شکل یا صافی سطح آن تغییر کند، تحت شرایط خاص (مثلاً دمای مشخص) به حالت اولیه باز می‌گردد. طبیعتاً تولید چنین آلیاژی به سرمایه‌گذاری هنگفت نیاز دارد و محل کاربرد آن در محصولاتی مثل خودرو و هواپیما است که تولیدکنندگان محدود و مشخصی دارند. در این مثال، شناسایی و پیگیری بهره‌برداری غیرمجاز، بسیار ساده‌تر از مثال قبل است و لذا نگرانی‌های کمتری در مورد افشای اطلاعات آن وجود خواهد داشت.

هزینه‌های ثبت اختراع

همانطور که می‌دانید، گواهینامه‌ی ثبت اختراع حدأکثر تا ۲۰ سال اعتبار دارد، به شرطی که هزینه‌های سالیانه‌ی آن پرداخت شود. این هزینه‌ها در داخل کشورمان قابل توجه نیست، اما اگر قصد ثبت بین‌المللی داشته باشیم، معمولاً هزینه‌های زیادی دارد. از سوی دیگر شرکت‌های بزرگ معمولاً مجموعه‌ی وسیعی از پتنت‌ها را در ده‌ها کشور مختلف به ثبت می‌رسانند که مجموع هزینه‌های نگهداری و تمدید آن‌ها بسیار قابل توجه است.