اینجا راهنمای مجموعه مدیریت و برنامه‌ریزی تولید است، خوش آمدید.
برنامه‌ریزی شامل چه مباحثی است؟
برنامه‌ریزی از موضوعاتی است که ابتدا و انتهای شفافی ندارد. وقتی در مورد یک سازمان از برنامه‌ریزی صحبت می‌کنیم، از زمان‌بندی حضور پرسنل و تقسیم وظایف گرفته تا برنامه‌ریزی برای تغییر ظرفیت منابع، تعیین زمان کار تجهیزات، مقدار موجودی‌های انبار، چگونگی توزیع محصولات و چگونگی بازاریابی و فروش را در بر می‌گیرد. بنابراین باید به این نکته توجه داشته باشیم که برنامه‌ریزی شامل مباحث بسیار متنوعی است، هر کدام از این مباحث به ملاحظات و تبعاً مطالعات خاصی نیاز دارند و تعیین اینکه چه مباحثی را ذیل عنوان برنامه‌ریزی مطالعه کنیم، تا حدی زیادی به اهدف‌مان بستگی دارد.
در این میان وقتی در چهارچوب «مدیریت عملیات» به موضوع «برنامه‌ریزی و کنترل» می‌پردازیم، معمولاً هدف‌مان برنامه‌ریزی کردن برای واحدهای عملیاتی و نظارت بر عملکرد آن‌ها در افق زمانی میان‌مدت و کوتاه‌مدت است. در این حالت اصولاً برنامه‌ریزی را برای موضوعاتی مثل مدیریت ظرفیت، مدیریت زنجیره تامین، مدیریت موجودی‌ها و سایر موضوعات مربوط به «عملیات» انجام می‌دهیم.
در مجموعه برنامه‌ریزی و کنترل تولید چه موضوعاتی را مطالعه خواهیم کرد؟
در ویکی‌تولید، مجموعه برنامه‌ریزی و کنترل را به عنوان زیرمجموعه‌ای از مدیریت عملیات مطالعه خواهیم کرد، ضمن این که «مدیریت عملیات» را نیز با هدف مدیریت بهتر کارگاه‌ها و کارخانجات مطالعه می‌کنیم، لذا تمرکزمان بر «مدیریت واحدهای تولیدی» و «برنامه‌ریزی و کنترل تولید» است.
برنامه‌ریزی و کنترل تولید از برنامه‌ریزی استراتژیک شروع می‌شود، با برنامه‌ریزی تجمعی ادامه می‌یابد، به برنامه‌ریزی زمان‌بندی اصلی می‌رسد، بعد از آن برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز انجام می‌شود و در نهایت تصمیم‌های اتخاذ شده باید اجرا شوند.
در این مجموعه، ابتدا تلاش می‌کنیم به درک خوبی از فعالیت‌های برنامه‌ریزی شامل زمان‌بندی، تعیین توالی، بارگذاری، نظارت و کنترل دست پیدا کنیم. سپس برنامه‌ریزی تجمعی، برنامه زمان‌بندی اصلی و برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز را به همراه مثال مطالعه خواهیم کرد. اما در این مجموعه «برنامه‌ریزی استراتژیک» را مطالعه نخواهیم کرد، چون جنبه عملیاتی ندارد و بهتر است آن را در مجموعه «مدیریت استراتژیک» بخوانیم. همچنین در مورد «اجرای برنامه‌ها» به کلیات بسنده می‌کنیم و وارد جزئیات نمی‌شویم؛ زیرا مباحث اصلی این قسمت مثل زمان‌بندی ماشین‌آلات در واقع مصادیقی از مسائل «تحقیق در عملیات» هستند و مناسب است به طور مستقل و در قالب مجموعه‌ای جداگانه مطالعه شوند.
قبل از مطالعه این مجموعه باید چه مباحثی را مطالعه کرده باشید؟
همانطور که در پاسخ به سؤال اول گفتیم، مجموعه برنامه‌ریزی و کنترل تولید فقط شامل بخشی از مباحث این حوزه است و از طریق مجموعه‌های دیگر کامل می‌شود. با توجه به اینکه برنامه‌ریزی برای ایجاد توازن میان ظرفیت واحدهای عملیاتی و تقاضا برای محصولات‌شان است، مناسب است که قبلاً مجموعه مدیریت ظرفیت را مطالعه کرده باشید. البته ناگفته نماند که یادگیری مجموعه مدیریت ظرفیت، خود مستلزم خواندن «مجموعه عرضه و تقاضا» و «مجموعه پیش‌بینی تقاضا» است.
آیا باید درس‌ها را به ترتیبی که ارائه شده مطالعه کنید؟
اگر بار اول است که برنامه‌ریزی و کنترل تولید می‌خوانید، حتماً درس‌ها را به ترتیب بخوانید تا منظور از مفاهیم و اصطلاحات ارائه شده را به خوبی درک کنید. همچنین مطالب این مجموعه بر اساس مدلی عرضه می‌شود که اگر آن را یاد نگرفته باشید، علت ارائه مباحث و ارتباط‌شان با هم را متوجه نخواهید شد. لذا حتی اگر از قبل با برنامه‌ریزی و کنترل تولید آشنا هستید، حتماً مطالعه درس مدلی برای درک فرایند برنامه‌ریزی و کنترل تولید را در اولویت قرار دهید.
دو قلمرو «برنامه‌ریزی تولید» و «کنترل تولید» ارتباط نزدیکی دارند و در بسیاری از منابع، به طور هم‌زمان و با عنوان «برنامه‌ریزی و کنترل تولید» به آن‌ها پرداخته می‌شود. همچنین ماهیت مباحث این دو حوزه، از جنس «مدیریت» هستند و بخشی از «مدیریت تولید» و به صورت کلّی‌تر «مدیریت عملیات» به حساب می‌‌آیند. در این درس تلاش می‌کنیم، تصویر نسبتاً شفافی از برنامه‌ریزی و کنترل تولید ارائه کنیم و فعالیت‌های مرتبط با آن‌ها را تا حدی بشناسیم.
فعالیت‌های مربوط به برنامه‌ریزی و کنترل تولید را می‌توانیم به چهار دسته تقسیم کنیم که یکی از آن‌ها بارگذاری یا Loading است. در این درس با مفهوم Loading و بعضی از ملاحظات مهم آن آشنا خواهید شد.
تعیین توالی یا Sequencing یکی از فعالیت‌هایی است که برای برنامه‌ریزی (Planning) انجام می‌دهیم و به معنی: مشخص کردن ترتیب انجام کارها است. در این درس با بعضی قواعد تعیین توالی آشنا خواهید شد. این قواعد به درک مسائل مربوط به Sequencing کمک می‌کنند و می‌توانند مقدمه‌ای برای طرح مباحث دقیق‌تر باشند.
زمان‌بندی یا Scheduling یکی از فعالیت‌هایی است که برای برنامه‌ریزی (Planning) انجام می‌دهیم و به معنی تعیین زمان شروع و پایان فعالیت‌‌ها و رویدادهای مختلف است. در این درس با مفهوم زمان‌بندی، بعضی رویکردهای زمان‌بندی و همچنین گانت‌چارت به عنوان ابزاری برای آن آشنا خواهید شد.
مواره ممکن است برنامه‌ها مطابق انتظار جلو نروند و با شرایطی مواجه شویم که به اعمال تغییراتی در برنامه‌های قبلی، تنظیم برنامه‌های جدید یا مداخله در عملکرد واحدهای عملیاتی نیاز باشد. ضمن این که حتی اگر برآوردمان از میزان احتمالی تقاضا و عرضه دقیق باشد، کماکان ممکن است در بعضی جزئیات اشتباه کرده باشیم یا واحدهای عملیاتی به هر علتی، مطابق برنامه عمل نکنند. لذا باید مکانیزمی برای شناسایی و اصلاح انحراف داشته باشیم که اصطلاحاً نظارت و کنترل نامیده می‌شود.
اگر بخواهیم برای یک واحد تولیدی برنامه‌ریزی کنیم، سوالات زیادی به ذهن می‌رسند که راه رویارویی با آن‌ها را بلد نیستیم. برای مثال، آیا بهتر است همه‌ی تصمیم‌ها را در یک برنامه انعکاس دهیم یا چند برنامه مختلف داشته باشیم؟ برای برنامه‌ریزی روی چه موضوعاتی تمرکز کنیم و کدام تصمیم‌ها را زودتر بگیریم؟ مدل‌های متعددی برای برنامه‌ریزی و کنترل تولید ارائه شده است که به این سوالات می‌دهند. در این درس با یکی از این مدل‌ها آشنا خواهید شد.
برنامه ریزی تجمعی عنوانی است که برای برنامه‌ریزی ظرفیت در میان‌مدت استفاده می‌کنیم. برای افق زمانی میان‌مدت مناسب است که جای برنامه‌ریزی برای هر محصول به صورت جداگانه، محصولات مشابه را در گروه‌های مشترک قرار داده و برای هر گروه به صورت تجمعی برنامه‌ریزی کنیم. اما حتی در شرایطی که فقط یک محصول داریم و گروه‌بندی مقدور نیست، کماکان برنامه‌ریزی برای آن در میان‌مدت مفید است. در این درس، توضیحاتی در مورد برنامه ریزی تجمعی ارائه خواهیم کرد.
روش‌های ریاضی متنوعی برای برنامه‌ریزی تجمعی معرفی شده است، با این وجود کماکان آزمون و خطا رایج‌ترین و پرکاربردترین روش آن است. برای آزمون و خطا، مقادیر مختلفی برای خروجی‌ها، موجودی‌ها و سایر موارد در نظر می‌گیریم تا ببینیم سود در ازای کدام بیشتر است. در این درس، چند نمونه مختلف از برنامه‌های تجمعی را با روش آزمون و خطا تنظیم خواهیم کرد.
برنامه‌ریزی زمان‌بندی اصلی (Master Scheduling یا MSP) فرایندی است که در امتداد خرد کردن یا غیرتجمعی کردن برنامه تجمعی (Aggregate Plan) صورت می‌پذیرد. این فرایند سه خروجی اصلی دارد که: برنامه زمان‌بندی اصلی (MSP)، موجودی در دسترس (POH) و موجودی قابل قول دادن (ATP) هستند. در این درس با فرایند برنامه‌ریزی زمان‌بندی اصلی و خروجی‌های آن آشنا خواهید شد.
در درس برنامه زمان‌بندی اصلی چیست، منظور از فرایند زمان‌بندی اصلی (Master Scheduling) و خروجی‌های اصلی آن شامل: برنامه زمان‌بندی اصلی تولید (MPS)، موجودی در دسترس (POH) و موجودی قابل قول دادن (ATP) را توضیح دادیم. در این درس قصد داریم برای درک بهتر این مفاهیم و نحوه محاسبه‌شان، یک مثال حل کنیم.
بعد از تنظیم برنامه زمان‌بندی اصلی تولید باید برنامه‌ریزی تقریبی ظرفیت (RCCP) را انجام دهیم تا ببینیم که برنامه تنظیم شده چقدر با ظرفیت منابع سازگار است. در این درس روش برنامه‌ریزی تقریبی ظرفیت با استفاده از پروفایل منابع را ارائه خواهیم کرد که هم برای بررسی برنامه تجمعی و هم برای بررسی برنامه زمان‌بندی اصلی کارایی دارد.
برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز یا MRP یکی از مراحل برنامه‌ریزی تولید است. در این درس، تلاش داریم که MRP را به عنوان مرحله‌ای از سلسله‌مراتب برنامه‌ریزی تولید مطالعه کنیم. بدین منظور، ابتدا بررسی می‌کنیم که MRP چیست و شامل چه تصمیم‌هایی می‌شود. سپس از نگاه سیستمی کمک می‌گیریم و با این فرض که MRP سیستمی برای برنامه‌ریزی تولید است، ورودی‌های این سیستم و چگونگی پردازش آن‌ها را بررسی خواهیم کرد.
در این درس رکوردهای MRP یا همان جداول اطلاعاتی را در قالب دو مثال تکمیل و پردازش کنیم. گفتنی است که برای مطالعه‌ی این درس و درک مثال‌ها، مناسب است قبلاً درس برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز را مطالعه کرده باشید.
در فرایند برنامه‌ریزی تولید باید از انطباق میان برنامه‌های پیشنهادی و ظرفیت منابع اطمینان حاصل کنیم. بعد از زمان‌بندی اصلی (Master Scheduling) با برنامه‌ریزی تقریبی ظرفیت (RCCP) و بعد از برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز (MRP) با برنامه‌ریزی ظرفیت مورد نیاز (CRP) انجام می‌دهیم. در این درس روش استفاده از CRP را توضیح خواهیم داد.
یکی از چالش‌های برنامه‌ریزی مواد مورد نیاز این است این که: چگونه مقدار سفارشات ساخت را تعیین کنیم. این چالش در منابع انگلیسی با عنوان Determining Manufacturing Order Quantities یا تعیین مقادیر سفارش ساخت مطالعه می‌شود؛ البته به آن Lot Sizing یا تعیین اندازه لات هم می‌گویند. ضمن این که برای تعیین مقادیر سفارش یا اندازه لات، قواعد متنوعی وجود دارد که Lot Sizing Rules نامیده می‌شوند. در ادامه این درس با تعدادی از رایج‌ترین قواعد تعیین اندازه لات آشنا خواهید شد.
امروزه سیستم‌هایی به نام ERP توسعه یافته‌اند که میان بخش‌های زیادی از کسب‌وکار ارتباط برقرار می‌کنند و بدین لحاظ از جامع‌ترین بسته‌های نرم‌افزاری هستند. تهیه یک نسخه کامل از ERP می‌تواند به نیازهایمان برای برنامه‌ریزی تولید پاسخ دهد؛ اما اگر برنامه‌ریزی تولید محوریت باشد، علاوه بر ERP، بسته‌های نرم‌افزاری کوچک‌تری از جمله MRP و MRP II نیز وجود دارند که ممکن است متناسب با شرایط، گزینه‌های مناسب‌تری نسبت به ERP باشند. در این درس سیستم‌های نرم‌افزاری MRP و MRP II و ERP را به همراه مزایا و چالش‌های استفاده از آن‌ها بررسی خواهیم کرد.
برنامه‌ریزی و کنترل تولید شامل دو بخش «تدوین برنامه» و «اجرای برنامه» است. برای اجرای برنامه‌ها، اقدامات مختلفی انجام می‌شود که بعضی از آن‌ها در ارتباط با تولید و بعضی دیگر در ارتباط با موضوعات دیگر هستند. به آن بخش از اقدامات اجرایی، مثل زمان‌بندی کارگاه و تامین‌کنندگان، که در ارتباط با تولید انجام می‌شوند، اصطلاحاً کنترل فعالیت تولید یا Production Activity Control می‌گویند. در این درس، بخشی از مهم‌ترین اقدامات برای کنترل فعالیت تولید را معرفی خواهیم کرد.