مروری بر روش‌ها و ابزارهای حل مسئله در طراحی

روش‌ها و ابزارهایی برای ایده‌پردازی خلاقانه

حل بسیاری از مسائل متداول و استاندارد مهندسی، نیاز چندانی به خلاقیت و ایده‌پردازی ندارد و با تکیه بر روش‌های استدلالی (مثل آن چه در بخش قبل گفتیم) به نتیجه می‌رسد. با این حال، گاهی مسائل جدیدی طرح می‌شود که راهکارشان مشخص نیست، یا شاید طراحان برای یک مسأله‌ی تکراری در جستجوی راهکارهای جدیدتر و بهینه‌تر باشند که در چنین مواردی برای حل مسئله از روش‌ها و ابزارهای ایده‌پردازی خلاق استفاده می‌شود. با توجه به این که قبلاً تعدادی از مهم‌ترین این روش‌ها و ابزارها را در کارگاه ایده‌پردازی معرفی کرده‌ایم، در این بخش به پاره‌ای توضیحات اجمالی بسنده خواهیم کرد.

طوفان فکری (Brainstorm)

طوفان فکری به مجموعه روش‌هایی گفته می‌شود که موانع خلاقیت را کنار می‌زنند تا ذهن برای ایجاد ایده‌های مختلف تحریک شود و طوفانی از ایده‌ها را به وجود آورد. بر خلاف آن چه تصور می‌شود، اولاً طوفان فکری یک روش مشخص و دقیق نیست و به روش‌های مختلفی می‌تواند انجام شود و دوماً الزاماً به صورت گروهی نیست و بعضی از انواع آن به صورت انفرادی قابل انجام است. البته معمولاً وقتی از طوفان فکری صحبت می‌شود، منظور همان نوع گروهی آن است که اولین بار توسط اوسبورن معرفی شد و امروزه با سناریوهای مختلف اجرا می‌شود.

برای مطالعه‌ی بیشتر و یادگیری نحوه‌ی اجرای طوفان فکری گروهی (روش کلاسیک) به درس طوفان فکری چیست و چگونه انجام می‌شود؟ مراجعه کنید.  همچنین تعدادی از روش‌هایی که در ادامه‌ی این درس معرفی می‌کنیم، نوعی ابزار طوفان فکری به حساب می‌آیند که می‌توانید فهرست کامل‌ترشان را در درس معرفی رایج‌ترین تکنیک‌های طوفان فکری مشاهده کنید.

قوانین اسکمپر (Scamper)

قوانین اسکمپر مجموعه‌ای از هفت عینک مختلف است که اگر با آن‌ها به مفاهیم و المان‌ها و ایده‌ها نگاه کنیم، احتمالاً راهکارهای جدید و خلاقانه‌ای به ذهن‌مان می‌رسد. این هفت عینک عبارتند از جایگزینی (S)، ترکیب (C)، هماهنگی (A)،  اصلاح (M)، وارونه‌سازی (P)، حذف (E) و کشف کاربردهای دیگر (R). به عنوان مثال اگر محصول‌مان یک خودکار باشد و از این هفت دریچه به آن نگاه کنیم، سؤالات زیر قابل طرح است:

با نگاه جایگزینی (مثال اول): کدام یک از اجزای خودکار (مثل جوهر، مغز خودکار، بدنه یا درپوش) قابل جایگزین شدن است؟ مثلاً شاید بتوانیم جای جوهر از ماده‌ی جایگزین دیگری استفاده کنیم.

با نگاه ترکیب (مثال اول): چگونه می‌توانیم اجزای خودکار (مثل جوهر، مغز خودکار، بدنه یا درپوش) را با هم ترکیب کنیم؟ مثلاً شاید بتوانیم کاری کنیم که مغز خودکار و جوهر آن ادغام شوند و جدا از هم نباشند.

با نگاه ترکیب (مثال دوم): چگونه می‌توانیم ایده‌ی مداد نوکی (اتود) و خودکار را ترکیب کنیم؟ مثلاً شاید بتوانیم کاری کنیم که مغزی خودکار، مثل نوک در مداد نوکی، قابل جایگزین کردن باشد.

با نگاه هماهنگ یا سازگار کردن: چگونه می‌توانیم خودکاری طراحی کنیم که قابل استفاده روی سطوح شیشه‌ای باشد؟ (با سطوح شیشه‌ای سازگار باشد) مثلاً شاید بتوانیم با تغییراتی در جوهر و نوک خودکار، کاری کنیم که نوشتن روی شیشه امکان‌پذیر شود.

با نگاه اصلاح کردن: چگونه می‌توانیم جوهر خودکار را طوری اصلاح کنیم که قابل پاک کردن با پاک‌کن باشد؟ شاید بتوانیم این قابلیت را با ایجاد تغییراتی در جوهر محقق کنیم.

با نگاه حذف کردن (مثال اول): چگونه می‌توانیم مغزی خودکار را حذف کنیم؟ پاسخ این سؤال قبلاً داده شده است و خودکارهایی ساخته‌اند که جوهر به جای قرار گرفتن در مغزی خودکار، داخل یک محفظه انباشته می‌شود.

با نگاه حذف کردن (مثال دوم): کدام اجزای خودکار را حذف کنیم تا قیمت آن به حدأقل برسد؟ حذف درپوش خودکار می‌تواند یکی از گزینه‌هایمان باشد. (ظاهراً بعضی خودروسازان علاقه‌ی خاصی به این عینک دارند)

با نگاه وارونه‌سازی: چه کار کنیم که مشتریان تمایلی به استفاده از محصول‌مان نداشته باشند؟ مثلاً اگر عمر خودکارمان کوتاه باشد یا موقع نوشتن، انگشتان را اذیت کند، مشتریان تمایلی به استفاده از آن نخواهند داشت. در نتیجه تلاش می‌کنیم که طرح‌مان تا حد امکان از این اشکالات دور بماند.

برای یادگیری دقیق‌تر روش اسکمپر و مشاهده‌ی مثال‌های بیشتر (در حوزه‌ی کسب‌وکار و بازاریابی) به درس قوانین اسکمپر مراجعه کنید.

روش ارتباط اجباری (Forced Association)

روش ارتباط اجباری برای جلوگیری از همگرا شدن ایده‌ها و دستیابی به راهکارهای خلاقانه استفاده می‌شود. به این منظور، یک شخص یا تعدادی از افراد تلاش می‌کنند که میان چند مفهوم، المان یا ایده‌ی مختلف ارتباط برقرار کنند و به این ترتیب احتمالاً راهکارهای خلاقانه‌ای به ذهن‌شان خطور می‌کند که در حالت عادی به ذهن نمی‌رسند. مثلاً اگر خودمان را مجبور کنیم که میان خودکار با جوراب و آدامس ارتباط برقرار شود، به ایدهایی مثل زیر می‌رسیم:

– همانطور که جوراب انعطاف‌پذیر است و شکل آن متناسب با شکل پا تغییر می‌کند، می‌توانیم خودکاری طراحی کنیم که شکل آن متناسب با انگشتان دست تغییر کند.

– همانطور که آدامس در طعم‌ها و اسانس‌های مختلفی تولید می‌شود، می‌توانیم خودکارهایی برای کودکان طراحی کنیم که جوهرشان بوی میوه می‌دهد.

برای مطالعه‌ی بیشتر در مورد این روش می‌توانید به درس تکنیک ارتباط اجباری مراجعه کنید.

معرفی چند ابزار دیگر

همانطور که گفتیم، بی‌شمار ابزار حل مسئله وجود دارد که فرصت یادگیری همه‌ی آن‌ها فراهم نیست. در درس تکنیک‌های طوفان فکری، به جز مواردی که در این بخش نوشتیم، تکنیک‌های زیر اجمالاً معرفی شده‌اند:

طوفان فکری دیجیتال یا الکترونیکی

دفتر خالی

نوشتار ذهنی کلاسیک

ایفای نقش

تابلوی ایده‌پردازی (پیاده‌روی فکری)

نوشتن آزاد

تمثیل یا آنالوژی

بهینه‌سازی فهرست المان‌ها