انگیزه چیست و چگونه بر تصمیم‌ها تاثیر می‌گذارد؟

مروری بر چند نظریه مهم در ارتباط با انگیزه

انگیزه برخلاف پدیده‌های فیزیکی، قابل مشاهده مستقیم نیست. ما نمی‌توانیم آن را مانند یک شیء لمس کنیم یا همچون یک رویداد طبیعی به تماشای آن بنشینیم. این ماهیت ناملموس انگیزه باعث شده دانشمندان برای شناخت و توضیح آن، نظریه‌های متعددی ارائه دهند. هر نظریه از منظری متفاوت به این پدیده پیچیده نگریسته و تلاش کرده بخشی از ابعاد آن را روشن سازد. گرچه این نظریه‌ها گاه با یکدیگر همسو و گاه در تعارض بوده‌اند، اما هر کدام چارچوبی ارزشمند برای فهم بهتر ساز و کارهای انگیزشی انسان فراهم می‌آورند.

در ادامه، به بررسی سه نظریه برجسته و تأثیرگذار در حوزه انگیزه می‌پردازیم که هر یک از زاویه‌ای خاص به این مفهوم نگریسته‌اند.

۱- نظریه سلسله‌مراتب نیازهای مازلو

آبراهام مازلو با طرح یک پرسش اساسی نظریه خود را آغاز کرد: چه عواملی انگیزه‌های انسان را در موقعیت‌های مختلف شکل می‌دهند و چرا این انگیزه‌ها تغییر می‌کنند؟ چرا فردی که گرسنه است، انگیزه‌ای برای گوش دادن به زیباترین موسیقی جهان ندارد، اما همین فرد وقتی سیر می‌شود، با اشتیاق به دنبال لذت بردن از هنر است؟

مازلو پس از مطالعات گسترده به این نتیجه رسید که انگیزه‌های انسان مستقیماً از نیازهای او سرچشمه می‌گیرند و این نیازها در پنج سطح مختلف قرار می‌گیرند که به شکل سلسله‌مراتبی بر یکدیگر تأثیر می‌گذارند. درست مانند ساختمانی که برای رسیدن به طبقات بالا، ابتدا باید پی و فونداسیون محکمی داشته باشد.

در پایین‌ترین سطح، نیازهای فیزیولوژیک قرار دارند که اساسی‌ترین انگیزه‌های انسان را شکل می‌دهند: گرسنگی، تشنگی، نیاز به خواب و هوا. این نیازها چنان قدرتمند هستند که وقتی برآورده نشوند، تمام توجه و انرژی ما را به خود معطوف می‌کنند و سایر انگیزه‌ها را تحت‌الشعاع قرار می‌دهند. برای درک بهتر این موضوع، به تجربه خودتان در یک روز گرسنگی شدید فکر کنید. در چنین شرایطی، انگیزه شما برای یافتن غذا آنقدر قوی می‌شود که سایر انگیزه‌ها مانند خلاقیت یا پیشرفت علمی به حاشیه می‌روند. این دقیقاً همان نکته کلیدی نظریه مازلو است: تا انگیزه‌های مربوط به نیازهای سطح پایین‌تر فعال هستند، انگیزه‌های مربوط به سطوح بالاتر نمی‌توانند به طور کامل شکل بگیرند.

در سطح دوم، نیاز به امنیت قرار دارد که انگیزه‌های مرتبط با حفاظت و ثبات را ایجاد می‌کند. هنگامی که از گرسنگی و تشنگی رها می‌شویم، انگیزه‌های جدیدی برای یافتن سرپناه امن، شغل باثبات و امنیت مالی در ما شکل می‌گیرد. به همین دلیل است که در دوران بحران‌های اقتصادی، انگیزه اصلی بسیاری از افراد حفظ شغل فعلی است، حتی اگر از آن راضی نباشند. نیاز به امنیت، انگیزه حفظ وضع موجود را در آن‌ها تقویت می‌کند و انگیزه‌های مربوط به خلاقیت یا خودشکوفایی را به تعویق می‌اندازد.

سطح سوم به نیازهای اجتماعی اختصاص دارد که انگیزه‌های مرتبط با تعلق، دوستی و عشق را پدید می‌آورد. وقتی نیازهای سطوح پایین‌تر تأمین شدند، انگیزه‌های اجتماعی اهمیت بیشتری می‌یابند. به همین دلیل است که افراد وقتی به شهر جدیدی می‌روند، با انگیزه فراوان به دنبال یافتن دوستان و گروه‌های اجتماعی هستند. این انگیزه‌ها آنقدر قوی هستند که گاهی افراد حاضرند از برخی راحتی‌های مادی بگذرند تا احساس تعلق و پذیرش را تجربه کنند.

در سطح چهارم، نیاز به احترام و عزت نفس قرار می‌گیرد که انگیزه‌های مرتبط با کسب موفقیت، شهرت و احترام را به وجود می‌آورد. وقتی نیازهای سه سطح پایین‌تر تأمین شدند، انگیزه‌های مربوط به شناخته شدن، احترام از طرف دیگران و احساس ارزشمندی اهمیت بیشتری پیدا می‌کنند. به همین دلیل است که بسیاری از افراد حتی با وجود درآمد کافی، همچنان با انگیزه فراوان به دنبال پیشرفت شغلی و کسب موقعیت‌های بالاتر هستند.

و سرانجام در بالاترین سطح، نیاز به خودشکوفایی قرار دارد که عالی‌ترین انگیزه‌های انسان را شکل می‌دهد: انگیزه برای تحقق کامل استعدادها، خلاقیت و توانایی‌های بالقوه. این انگیزه‌ها فقط زمانی به طور کامل فعال می‌شوند که نیازهای سطوح پایین‌تر به اندازه کافی تأمین شده باشند. به همین دلیل است که هنرمندی با وجود درآمد کم، با انگیزه فراوان به خلق آثار هنری ادامه می‌دهد، یا دانشمندی با وجود موقعیت شغلی مناسب، شب و روز با اشتیاق به پژوهش می‌پردازد.

تصور کنید کارمندی که نگران تأمین مخارج زندگی و حفظ شغل خود (نیازهای سطح اول و دوم) است، به سختی می‌تواند با انگیزه‌ای قوی به سمت خلاقیت و نوآوری (نیازهای سطح پنجم) حرکت کند. به همین ترتیب، کودکی که در محیطی ناامن و فاقد محبت (نیازهای سطح دوم و سوم) رشد می‌کند، ممکن است انگیزه کمتری برای پیشرفت تحصیلی و توسعه استعدادهایش (نیازهای سطح چهارم و پنجم) داشته باشد.

این نظریه توضیح می‌دهد چرا در شرایط بحرانی، انگیزه‌های بقا بر سایر انگیزه‌ها غلبه می‌کنند و چرا افراد با شرایط مادی و امنیتی متفاوت، انگیزه‌های متفاوتی دارند. همچنین روشن می‌کند که چرا در جوامع مرفه، انگیزه‌های مرتبط با خودشکوفایی و معنایابی اهمیت بیشتری می‌یابند.

نظریه انتظار

چرا برخی افراد برای رسیدن به هدفی تمام تلاش خود را می‌کنند، در حالی که دیگران حتی قدم اول را هم برنمی‌دارند؟ چرا گاهی با وجود اهمیت بالای یک هدف، انگیزه کافی برای دنبال کردن آن نداریم؟ ویکتور وروم با طرح نظریه انتظار-ارزش، پاسخی جالب به این پرسش‌ها می‌دهد. او معتقد است انگیزه ما برای انجام یک کار، حاصل‌ضرب دو عامل است: «ارزشی که برای نتیجه قائل هستیم» و «انتظاری که از احتمال موفقیت خود داریم».

برای درک بهتر این نظریه، می‌توان آن را در قالب یک موقعیت واقعی بررسی کرد. تصور کنید دو نفر تصمیم دارند در کنکور پزشکی شرکت کنند. هر دو قبولی در پزشکی را بسیار ارزشمند می‌دانند (ارزش بالا)، اما یکی از آن‌ها در دوران دبیرستان دانش‌آموز متوسطی بوده و دیگری همیشه شاگرد اول. دانش‌آموز متوسط، با وجود اینکه ارزش زیادی برای هدف قائل است، به دلیل انتظار پایین از موفقیت خود، ممکن است انگیزه کافی برای تلاش نداشته باشد. او ممکن است با خود بگوید: «حتی اگر تمام تلاشم را بکنم، احتمال قبولی‌ام کم است»، و همین تفکر، انگیزه او را کاهش می‌دهد.

از سوی دیگر، شاگرد اول که سابقه موفقیت‌های تحصیلی درخشانی دارد، به توانایی‌های خود اطمینان بیشتری داشته و انتظار موفقیت در او بالاست. این انتظار بالا، در کنار ارزشمندی هدف، انگیزه قوی‌تری در او ایجاد می‌کند. او با اطمینان بیشتری تلاش می‌کند و احتمالاً ساعات بیشتری را به مطالعه اختصاص می‌دهد.

نظریه انتظار-ارزش به ما می‌آموزد که برای ایجاد انگیزه، تنها تأکید بر اهمیت هدف کافی نیست. باید اطمینان حاصل کنیم که فرد هم هدف را ارزشمند می‌داند، هم باور دارد که می‌تواند به آن دست یابد و تلاش‌هایش مستقیماً به نتیجه مطلوب منجر خواهد شد. این نگاه جامع به انگیزه، می‌تواند در موقعیت‌های مختلف زندگی، از تحصیل و کار گرفته تا روابط شخصی، راهگشا باشد.

برای افزایش انگیزه بر اساس این نظریه، می‌توان از دو جهت اقدام کرد: افزایش ارزش هدف (با توضیح مزایا و پیامدهای مثبت دستیابی به آن) و افزایش انتظار موفقیت (با تقویت خودباوری، ارائه ابزارها و مهارت‌های لازم، و ایجاد تجربه‌های موفقیت‌آمیز کوچک). این نگاه جامع به انگیزه، می‌تواند در موقعیت‌های مختلف زندگی، از تحصیل و کار گرفته تا روابط شخصی، راهگشا باشد و به ما کمک کند درک عمیق‌تری از علل رفتارهای خود و دیگران داشته باشیم.

نظریه خود تعیینی

آیا تا به حال از خود پرسیده‌اید چرا برخی از فعالیت‌ها را با اشتیاق انجام می‌دهید، در حالی که برای انجام برخی دیگر باید به خود فشار بیاورید؟ چرا کودکی با شوق فراوان ساعت‌ها با لگو بازی می‌کند، اما برای انجام تکالیف مدرسه باید با او چانه زد؟ دسی و رایان در نظریه خودتعیین‌گری به این پرسش‌ها پاسخ می‌دهند.

آن‌ها معتقدند انگیزه‌های ما به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند: انگیزه‌های درونی و انگیزه‌های بیرونی. انگیزه درونی زمانی است که فعالیتی را به خاطر لذت ذاتی و رضایت حاصل از خود آن فعالیت انجام می‌دهیم. مانند کودکی که ساعت‌ها غرق بازی می‌شود، بدون آنکه پاداش بیرونی انتظارش را بکشد. در مقابل، انگیزه بیرونی زمانی است که فعالیتی را برای دستیابی به نتیجه‌ای جدا از خود آن فعالیت انجام می‌دهیم، مانند مطالعه برای کسب نمره خوب یا کار کردن صرفاً برای دریافت حقوق.

نکته مهم و کاربردی نظریه خودتعیین‌گری این است که این انگیزه‌ها می‌توانند به یکدیگر تبدیل شوند. تصور کنید فردی در ابتدا فقط برای کاهش وزن شروع به دویدن می‌کند (انگیزه بیرونی)، اما به تدریج از خود فعالیت دویدن، احساس نشاط حاصل از آن و تجربه طبیعت لذت می‌برد و حتی بدون فکر کردن به کاهش وزن هم به دویدن ادامه می‌دهد (انگیزه درونی). این فرآیند درونی‌سازی انگیزه، یکی از مهم‌ترین یافته‌های دسی و رایان است.

دسی و رایان معتقدند برای اینکه انگیزه‌های بیرونی به درونی تبدیل شوند، سه نیاز اساسی روانشناختی باید برآورده شود:

اول، نیاز به خودمختاری است. یعنی باید احساس کنیم خودمان تصمیم‌گیرنده هستیم و عمل ما از اراده آزاد سرچشمه می‌گیرد، نه از فشار یا اجبار بیرونی. به همین دلیل است که وقتی والدین به کودک حق انتخاب می‌دهند که کدام تکلیف را اول انجام دهد، احتمال همکاری او بیشتر می‌شود. همچنین در محیط کار، کارمندانی که در تصمیم‌گیری‌های مربوط به کارشان مشارکت داده می‌شوند، معمولاً رضایت و بهره‌وری بیشتری دارند.

دوم، نیاز به شایستگی است. باید احساس کنیم در انجام کار توانا هستیم و می‌توانیم بر چالش‌های آن غلبه کنیم. به همین دلیل است که وقتی معلمی تکالیف را متناسب با سطح دانش‌آموز تنظیم می‌کند و بازخورد سازنده ارائه می‌دهد، انگیزه یادگیری افزایش می‌یابد. در محیط‌های آموزشی و کاری، ارائه چالش‌های متناسب با توانایی افراد (نه خیلی ساده و نه بیش از حد دشوار) و فراهم کردن فرصت‌هایی برای پیشرفت، نیاز به شایستگی را ارضا می‌کند.

سوم، نیاز به ارتباط است. باید احساس کنیم با دیگران در ارتباط معنادار هستیم و به گروهی تعلق داریم. به همین دلیل است که بسیاری از افراد در گروه‌های ورزشی بهتر تمرین می‌کنند تا به تنهایی. یا دانش‌آموزانی که با معلمان خود ارتباط عاطفی مثبتی دارند، انگیزه بیشتری برای یادگیری نشان می‌دهند.

این نظریه به ما می‌گوید چرا برخی روش‌های انگیزشی مانند تهدید و تنبیه، یا حتی پاداش‌های بیش از حد، در درازمدت نتیجه معکوس می‌دهند. این روش‌ها نیاز به خودمختاری را تضعیف می‌کنند و انگیزه درونی را از بین می‌برند. برای مثال، اگر به کودکی که با لذت نقاشی می‌کشد، برای هر نقاشی پول بدهیم، ممکن است به تدریج لذت ذاتی نقاشی کشیدن را از دست بدهد و فقط برای گرفتن پول نقاشی کند. یا اگر کارمندی که با علاقه کار می‌کند را دائماً با اخراج تهدید کنیم، ممکن است انگیزه درونی‌اش برای انجام کار با کیفیت را از دست بدهد و صرفاً به حداقل‌های لازم برای حفظ شغل اکتفا کند.

کاربرد این نظریه در زندگی روزمره بسیار گسترده است. والدین می‌توانند با ارائه انتخاب‌های معنادار به کودکان، تنظیم چالش‌های متناسب با توانایی‌هایشان و ایجاد محیطی گرم و پذیرا، انگیزه درونی را در آنها پرورش دهند. معلمان می‌توانند با طراحی فعالیت‌های جذاب، ارائه بازخورد سازنده و ایجاد جو کلاسی حمایت‌کننده، یادگیری را به فرآیندی درونی و لذت‌بخش تبدیل کنند. مدیران نیز می‌توانند با مشارکت دادن کارکنان در تصمیم‌گیری‌ها، فراهم کردن فرصت‌های رشد و ایجاد فرهنگ سازمانی مبتنی بر احترام و همکاری، انگیزه درونی را در محیط کار تقویت نمایند.