انواع مالکیت فکری

دو سرزمین بزرگ: کپی‌رایت و مالکیت صنعتی

در یک طبقه‌بندی کلاسیک، تمام انواع مالکیت فکری را به دو گروه بزرگ کپی‌رایت (Copyright) و مالکیت صنعتی (Industrial Property) تقسیم می‌کنند. در کپی‌رایت از دستاوردهایی حمایت می‌شود که جنبه‌ی علمی، ادبی یا هنری آن‌ها پررنگ است، اما موضوعات مالکیت صنعتی از جنبه‌‌های فنی و صنعتی شاخص هستند. در نتیجه این دو گروه را می‌توانیم سرزمین‌های بزرگ و جداگانه‌ای بدانیم که هر دوی آن‌ها تحت حاکمیت مالکیت فکری هستند، اما به اندازه‌ای فرق می‌کنند که مقررات متفاوتی برای آن‌ها وضع شده است.

البته از این تقسیم‌بندی، سال‌ها گذشته است و به مرور، انواع دیگری از دستاوردهای فکری مورد حمایت قرار گرفته‌اند که به هیچ کدام از این دو سرزمین مالکیت صنعتی و کپی‌رایت تعلق ندارند. مثلاً امروزه از دامنه‌ی وبسایت‌ها (مثل wikitolid.ir یا google.com) حمایت می‌شود که عموماً فاقد جنبه‌های علمی، ادبی یا هنری هستند و الزاماً کارکردشان صنعتی نیست. (مثل دامین یک وبلاگ معمولی و غیرتجاری). یا به عنوان مثالی دیگر، مقررات بسیاری از کشورها، نام افراد مشهور (مثل رونالدو یا مسی) را تحت حمایت قرار می‌دهد که مشخصاً نه به کپی‌رایت مربوط است و نه به مالکیت صنعتی. قانون‌گذاران و صاحب‌نظران و نویسندگان، معمولاً در مواجهه با این ناهماهنگی، یکی از رویکردهای زیر را انتخاب می‌کنند:

۱٫ بعضی‌ها گروه سومی را به طبقه‌بندی کلاسیک اضافه کرده‌اند و این موضوعات (مثل حمایت از دامین‌ها) را متعلق به آن در نظر گرفته‌اند.

۲٫ بعضی‌ها به طبقه‌بندی کلاسیک وفادار مانده‌اند و با کمی ساده‌انگاری و تسامح، تمام انواع مالکیت فکری را در همان گروه‌های کپی‌رایت و مالکیت صنعتی طبقه‌بندی می‌کنند. مثلاً در بعضی کشورها، حمایت از دامین‌های اینترنتی در شاخه‌ی مالکیت صنعتی قرار گرفته است.

گاهاً بعضی موضوعات هم از جنبه‌های علمی، ادبی یا هنری و هم از جنبه‌های فنی یا صنعتی شاخص هستند و می‌توانند به هر دو گروه تعلق داشته باشند، اما همانطور که گفتیم، مقررات نسبتاً متفاوتی در این دو سرزمین حاکم است و نهایتاً یکی از آن‌ها باید به عنوان میزبان انتخاب شود. مثلاً مطابق قوانین کشورمان، حمایت از نرم‌افزارها مشمول کپی‌رایت است. حال آن که بی‌تردید، جنبه‌های فنی و اقتصادی یک نرم‌افزار مهندسی (مثل نمونه‌های ایرانی آتوکد یا سالیدورک) پررنگ‌تر است و می‌تواند در گروه مالکیت صنعتی قرار بگیرد، با ابن حال انتخاب قانون‌گذاران کشورمان این بوده است که نرم‌افزارها مشمول سرزمین کپی‌رایت باشند و در چهارچوب مقررات آن سرزمین از آن‌ها حمایت شود.

رایج‌ترین انواع مالکیت فکری

همانطور که گفتیم، برای شناسایی دقیق انواع مالکیت فکری، باید کشورهای مختلف را مستقل از هم بررسی کنیم. به همین علت در عنوان این بخش از کلمه‌ی رایج‌ترین استفاده کردیم تا به کشورها محدود نباشیم و بتوانیم تصویری از کلیّت این حوزه ارائه کنیم. مواردی که انتخاب کردیم در اکثر کشورها مورد حمایت قرار می‌گیرند و معمولاً از رویه‌های حقوقی مشابهی برای آن‌ها استفاده می‌کنند.

محور مطالعات ما در مجموعه‌ی مالکیت فکری ویکی‌تولید، مالکیت صنعتی و مواردی است که با رنگ نارنجی مشخص کردیم. در ادامه راجع به هر یک از موضوعات اجمالاً توضیحاتی را ارائه می‌کنیم تا تجسم بهتری از انواع مالکیت فکری داشته باشید.

کپی‌رایت (Copy Right)

کپی‌رایت به معنای حقِ کپی کردن یا حقِ نسخه‌برداری است و در مورد آثار علمی و ادبی و هنری به کار می‌رود‌. در بسیاری از کشورها، آثاری مانند نرم‌افزارها (مثل نرم‌افزارهای آفیس و فوتوشاپ)، نوشته‌ها (مثل مقالات، اشعار، داستان‌ها و فیلم‌نامه‌ها)، قطعات موسیقی، برنامه‌های رادیویی، فیلم‌ها و تصاویر مورد حمایت قرار می‌گیرند و صاحبان این آثار می‌توانند برای مدت معین (که معمولاً طولانی است)، به صورت انحصاری از آثارشان بهره‌برداری کنند (مثلاً آن‌ها را منتشر یا تکثیر کنند). البته قلمرو حمایتی کپی‌رایت گسترده‌تر از این مصادیق است که در آینده با آن‌ها آشنا می‌شوید.

کپی‌رایت هم مثل سایر انواع مالکیت فکری به مرزهای جغرافیایی محدود است و نباید انتظار داشته باشیم که از یک اثر در تمام دنیا حمایت شود. مثلاً بسیاری از کشورها عضو کنوانسیون برن هستند و به تبع آن از حقوق آثار منتشر شده در سایر کشورهای عضو حمایت می‌کنند، اما از آن جایی که ایران عضو این کنوانسیون نیست، برای کپی‌برداری یا استفاده‌ از نرم‌افزارها و کتب و فیلم‌های خارجی، محدودیتی نداریم. البته در کشور خودمان، مقرراتی وضع شده است که به موجب آن‌ها از آثار ناشران داخلی حمایت می‌شود، مثلاً کپی کردن از یک نرم‌افزار منتشر شده در ایران، قابل پیگیری است.

نکته‌ی دیگر این است ‌که بر خلاف بعضی دستاوردهای فکری، مثل اختراعات یا نشان‌های تجاری، که برای حمایت شدن به مقدمات خاصی مثل گواهی ثبت نیاز دارند، آثار مشمول کپی‌رایت از همان ابتدا تحت حمایت قرار می‌گیرند، مثلاً همین نوشته‌ بی‌نیاز از مقدمات اداری یا ثبت شدن، از لحظه‌ی انتشار مشمول حمایت‌های کپی‌رایت قرار گرفته و حقوق انحصاری بهره‌برداری از آن برای ویکی‌تولید محفوظ است.

گواهی ثبت اختراع (Patent)

تقریباً همه‌ی افراد می‌دانند که به محصولات و راهکارهای جدید اختراع می‌گویند و همین ذهنیت برای این درس کافی است. در حوزه‌ی مالکیت فکری از یک اختراع به خودی خود حمایت نمی‌شود، مگر این که برای آن گواهی ثبت اختراع صادر شده باشد. مثلاً شاید کسی ماشین زمان اختراع کرده باشد که واقعاً دستاورد ارزشمند و فوق‌العاده‌ای است، با این حال در چهارچوب مالکیت فکری از این اختراع حمایت نمی‌شود تا زمانی که برای آن گواهی ثبت اختراع صادر شود.

برای صدور گواهی ثبت اختراع، اطلاعات آن باید افشا شود. یعنی صاحبان اختراع تمام جزئیات مهم را تشریح می‌کنند و در اختیار عموم افراد (نه فقط مأموران ثبت) قرار می‌دهند. این اتفاق ظاهراً خوشایند نیست، اما در ازای آن از صاحبان گواهی ثبت اختراع حمایت می‌کنند تا برای مدتی مشخص، معمولاً بیست سال (بسته به مقررات حاکم)، فقط خودشان یا اشخاصی که از آن‌ها مجوز گرفته‌اند، اجازه‌ی بهره‌برداری از اختراع را داشته باشند.

با توضیحات ارائه شده، روشن است که گاهاً ثبت اختراع، گزینه‌ی مناسبی نیست و ابزارهای حمایتی دیگر (مثل اسرار تجاری) در اولویت قرار می‌گیرند، مخصوصاً که یک گواهی ثبت اختراع الزاماً در همه‌ی کشورها معتبر نیست و گاهی از اطلاعات افشا شده در کشورهای دیگر استفاده می‌شود.

طرح صنعتی (Industrial Design)

اکثر کاربران ویکی‌تولید با شنیدن عبارت “طرح صنعتی” به چیزی شبیه طرح تجاری یک کارخانه فکر می‌کنند، اما در ادبیات مالکیت فکری، طرح صنعتی بیشتر به جنبه‌های ظاهری یک پدیده، مثل ترکیب خطوط و الگوها و شکل‌ها و رنگ‌ها اشاره دارد. مثلاً یک کارخانه می‌تواند شکل ظاهری محصول خود، مثل یک یخچال یا لیوان را تحت حمایت قرار دهد تا دیگران برای یک مدت موقت (مثلاً ده سال) امکان الگوبرداری از آن را نداشته باشند، اما جنبه‌های فنی این محصولات (مثل سیستم انتقال حرارت در یخچال، یا ماده‌ی سازنده‌ی خاصی که در لیوان استفاده شده است) ارتباطی با طرح صنعتی ندارند و از طریق این ابزار قابل حمایت نیستند. (اما شاید بتوانند به عنوان اختراع یا اسرار تجاری تحت حمایت قرار بگیرند)

علامت تجاری (Trade Mark)

علامت (Mark) به سمبل‌ها، کلمات یا ترکیبی از آن‌ها گفته می‌شود که برای تمایز محصولات و خدمات از یکدیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند. حقوق مالکیت فکری، از این نشان‌ها حمایت می‌کند تا فقط صاحبان‌شان یا کسانی که از آن‌ها مجوز گرفته‌اند، اجازه‌ی استفاده از علائم را داشته باشند. مثلاً استفاده از آرم پژو در انحصار شرکت پژو است و دیگران نمی‌توانند بدون اجازه‌ی پژو از آن استفاده کنند، در نتیجه روشن است که استفاده‌ی ایران‌خودرو از علامت پژو روی خودروها (روی بدنه یا فرمان یا روکش‌ها) یا بسته‌بندی‌ها (مثل بسته‌بندی قطعات فابریک موتور) با اجازه‌ی شرکت پژو و در چهارچوب قراردادهای مالکیت فکری بوده است.

نشانه جغرافیایی (Geographical Indication)

بر خلاف علائم تجاری که محصول یا خدمتی را به شخص  حقوقی یا حقوقی (مثلاً رکت، فروشگاه یا کارخانه) نسبت می‌دهند، نشانه‌های جغرافیایی نشان می‌دهند که یک کالا منتسب به کدام محدوده‌ی جغرافیایی است، مثلاً «گز اصفهان» یا «گچ سمنان» نشانه‌های جغرافیایی هستند. حمایت از نشانه‌های جغرافیایی باعث می‌شود که یک تولیدکننده‌ی گچ در یزد، مجوز استفاده از نشانه‌هایی که دال بر تولید گچ در سمنان هستند را نداشته باشد.

مدل‌های کاربردی (Utility Models)

مدل‌ کاربردی (یوتیلیتی مدل‌ یا پتی‌پتنت‌)، نوعی گواهینامه‌ی رسمی برای حمایت از اختراعات کوچک است. معمولاً اوصاف چیزی که به عنوان یک مدل کاربردی (مثل میزان ابتکاری بودن) ثبت می‌شود، در حد اختراعات نیست، اما با کمی سخت‌گیری کمتر از آن حمایت می‌کنند. تقریباً در تمام کشورها، مدت زمان حمایتی مدل‌های کاربردی از اختراعات کوتاه‌تر است، اما از سوی دیگر به مدارک، زمان و هزینه‌ی کمتری نیاز دارد.

مدل‌های کاربردی به اندازه‌ی اختراعات و نشان‌های تجاری رایج نیستند و  در بسیاری از کشورها مورد حمایت قرار نمی‌گیرند (در مقررات داخلی ایران هم به آن‌ها توجهی نکرده‌اند)، با این حال بنا به کاربرد زیادشان در صنعت، آن‌ها را هم به اختصار در ویکی‌تولید بررسی می‌کنیم.

اسرار تجاری (Trade Secrets)

یکی از قدیمی‌ترین روش‌های محافظت از دستاوردهای فکری، خودداری از افشای آن‌ها به عنوان راز است. مثلاً یک کارخانه‌ی تولیدکننده‌ی مواد شیمیایی، می‌تواند به جای اینکه فرمول شیمیایی محصولات خود را به عنوان اختراع ثبت کند (که مستلزم افشا کردن فرمول محصول است) از آن به عنوان یک راز محافظت کند، یا تولیدکننده‌ی یک محصول فناورانه، اگر از ناتوانی دیگران در مهندسی معکوس محصول مطمئن باشد، می‌تواند از انواع دیگر مالکیت فکری صرفنظر کرده و برای جلوگیری از افشای اطلاعات فنی محصول تلاش کند.

روشن است که اگر قرار به ثبت اسرار تجاری باشد، دیگر راز به حساب نمی‌آیند. به همین علت، حمایت از اسرار تجاری به مقدمه‌چینی و رویه‌های اداری نیاز ندارد و در بسیاری از کشورها، مقرراتی را برای پیشگیری از افشای آن‌ها وضع کرده‌اند. از آن جایی که معمولاً در هر کسب‌وکار، بخش مهمی از دستاوردهای فکری به عنوان اسرار تجاری باقی می‌مانند، روش‌های حمایت از آن‌ها را هم در این مجموعه‌ی ویکی‌تولید بررسی می‌کنیم.