اخلاق در تصمیم‌گیری: مبانی، چالش‌ها و راهکارها

چارچوب‌های اخلاقی در تصمیم‌گیری

تصور کنید پزشکی هستید که باید بین نجات جان مادر یا فرزندش، یکی را انتخاب کنید. در چنین لحظه سرنوشت‌سازی، چه معیاری می‌تواند درستی یا نادرستی انتخاب شما را مشخص کند؟ آیا باید به پیامدهای تصمیم خود بیندیشید، از اصول اخلاقی ثابتی پیروی کنید، یا حقوق افراد درگیر را در نظر بگیرید؟

این پرسش ما را به مباحث فلسفه اخلاق هدایت می‌کند. اگرچه پاسخ دقیقی برای این سؤالات وجود ندارد، صاحب‌نظران چارچوب‌های اخلاقی متفاوتی را پیشنهاد کرده‌اند که آشنایی با آن‌ها می‌تواند راهگشا باشد. چارچوب‌های اخلاقی، نظریاتی هستند که مسیرهای متفاوتی برای تصمیم‌های اخلاقی ارائه می‌کنند و در موقعیت‌های پیچیده، راهنمای عمل درست می‌شوند. در ادامه، هفت چارچوب مهم اخلاقی را بررسی می‌کنیم.

چارچوب نتیجه‌گرایی

(Consequentialism)

نتیجه‌گرایی چارچوبی است که ارزش اخلاقی یک عمل را نه در نیت فاعل یا ماهیت ذاتی آن عمل، بلکه در پیامدها و نتایج آن جستجو می‌کند. به بیان ساده، از منظر یک نتیجه‌گرا آن چه یک عمل را اخلاقی یا غیراخلاقی می‌سازد، نتیجه آن است. بر این اساس، دروغی که جان انسانی را نجات می‌دهد، اخلاقی‌تر از راست گفتنی است که به مرگ می‌انجامد.

نتیجه‌گرایی خود شامل نظریات متعددی است که هر یک بر جنبه‌های خاصی از پیامدها تأکید می‌کنند. در ادامه، دو نظریه مهم را بررسی می‌کنیم.

۱- نظریه فایده‌گرایی

فایده‌گرایی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین نظریه‌های نتیجه‌گرایی است که توسط فیلسوفان انگلیسی قرن هجدهم و نوزدهم پایه‌گذاری شد. جرمی بنتام، فیلسوف انگلیسی، اصلی را مطرح کرد که بعدها به عنوان زیربنای فایده‌گرایی شناخته شد: «بیشترین شادی برای بیشترین تعداد افراد». از دیدگاه بنتام، هدف اخلاق باید افزایش خوشبختی و کاهش رنج در جامعه باشد.

برای درک بهتر این نظریه، مثالی را در نظر بگیرید: فرض کنید پزشکی هستید که در بیمارستانی دورافتاده کار می‌کنید و پنج بیمار دارید که هر یک به یکی از اعضای بدن نیاز دارند. اتفاقاً مسافری سالم وارد بیمارستان می‌شود که اعضای بدنش با تمام این پنج بیمار سازگار است. آیا اخلاقی است که این مسافر را بیهوش کرده و از اعضای بدن او برای نجات پنج بیمار استفاده کنید؟

یک فایده‌گرای ساده‌انگار ممکن است استدلال کند که این کار موجب نجات پنج نفر به قیمت از دست دادن یک نفر می‌شود، پس بیشترین فایده را دارد. اما اکثر فایده‌گرایان معاصر چنین دیدگاهی ندارند، زیرا پیامدهای بلندمدت چنین عملی را در نظر می‌گیرند: از بین رفتن اعتماد عمومی به پزشکان، ترس مردم از مراجعه به بیمارستان‌ها، و ایجاد ناامنی در جامعه که در نهایت باعث می‌شود مضرات این کار بیشتر از فواید آن باشد.

جان استوارت میل، شاگرد بنتام، که خود فیلسوفی صاحب‌نام است، نظریه فایده‌گرایی را تکامل بخشید. او میان لذت‌های عالی مانند لذت‌های فکری، هنری، اخلاقی و لذت‌های دانی مثل لذت‌های جسمانی ساده تمایز قائل شد. طبق نظر میل: لذت‌های عالی از ارزش بیشتری برخوردارند، حتی اگر از نظر کمّی کمتر باشند.

تصور کنید باید بین دو گزینه انتخاب کنید: یا یک ساعت تماشای برنامه‌ای سطحی و سرگرم‌کننده در تلویزیون، یا یک ساعت مطالعه کتابی عمیق و تأثیرگذار. برنامه تلویزیونی ممکن است لذت آنی بیشتری به شما بدهد، اما مطالعه کتاب می‌تواند رضایت عمیق‌تر و پایدارتری ایجاد کند که به رشد فکری شما کمک می‌کند. از نظر جان استورات میل، لذت حاصل از مطالعه کتاب، هرچند ممکن است در لحظه کمتر باشد، ارزش بیشتری دارد زیرا به عنوان یک لذت عالی، به شکوفایی استعدادها کمک می‌کند.

با این حال فایده‌گرایی با پرسش‌های دشواری روبروست: چگونه می‌توان شادی و رنج افراد مختلف را اندازه‌گیری و با یکدیگر مقایسه کرد؟ تصور کنید باید منابع محدود بهداشتی را بین درمان بیماری‌های نادر اما کشنده که تعداد کمی از افراد را مبتلا می‌کنند، و درمان بیماری‌های شایع اما کم‌خطر تقسیم کنید. چگونه می‌توانید رنج شدید تعداد کمی از بیماران را با رنج خفیف‌تر تعداد زیادی از افراد مقایسه کنید؟

همچنین، آیا افزایش سعادت اکثریت می‌تواند توجیه‌گر نقض حقوق اقلیت باشد؟ فرض کنید در جامعه‌ای، اکثریت از تماشای مسابقات خشن بین اقلیتی از افراد لذت می‌برند. آیا صرف اینکه مجموع شادی بیشتر از رنج است، این عمل را اخلاقی می‌کند؟ این پرسش‌ها نشان می‌دهند که فایده‌گرایی، علی‌رغم جذابیت‌هایش، با چالش‌های جدی مواجه است.

۲- خودگرایی اخلاقی

خودگرایی اخلاقی نظریه‌ای دیگر در چارچوب نتیجه‌گرایی است که بر خلاف فایده‌گرایی، به جای تمرکز بر بیشترین خیر برای همگان، منافع شخصی فرد تصمیم‌گیرنده را محور اصلی قضاوت‌های اخلاقی قرار می‌دهد. بر اساس این دیدگاه، هر انسان باید تصمیم‌هایی بگیرد که در نهایت به سود خودش باشد.

این نظریه استدلال می‌کند که هر فرد بهتر از دیگران به منافع خود آگاه است و تلاش برای محقق ساختن این منافع نه تنها غیراخلاقی نیست، بلکه از نظر اخلاقی صحیح و مطلوب است. ریشه‌های خودگرایی اخلاقی را می‌توان در آثار فیلسوفان مختلفی چون توماس هابز، نیچه و آین رند یافت.

آین رند، فیلسوف قرن بیستم، خودگرایی را به عنوان یک فضیلت اخلاقی معرفی کرد و در کتاب‌هایی چون فضیلت خودخواهی از آن دفاع نمود. او معتقد بود فداکاری برای دیگران و نفی منافع شخصی، برخلاف طبیعت انسان و از نظر اخلاقی نادرست است.

آدام اسمیت، اقتصاددان برجسته اسکاتلندی، در اثر معروف خود ثروت ملل، مفهومی را مطرح کرد که با خودگرایی اخلاقی ارتباط نزدیکی دارد: دست نامرئی بازار. بر اساس این نظریه، وقتی افراد به دنبال منافع شخصی خود هستند، ناخودآگاه به رفاه جمعی نیز کمک می‌کنند.

برای درک بهتر این مفهوم، مثالی را در نظر بگیرید: یک تولیدکننده لوازم خانگی به دنبال افزایش سود خود است، بنابراین تلاش می‌کند محصولاتی با کیفیت بالاتر و قیمت رقابتی‌تر تولید کند تا مشتریان بیشتری را جذب نماید. این تلاش خودخواهانه به نفع مصرف‌کنندگان نیز هست، زیرا آن‌ها می‌توانند از محصولات بهتر با قیمت مناسب‌تر بهره‌مند شوند. همچنین، این رقابت باعث نوآوری، ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی می‌شود که به نفع کل جامعه است.

با وجود استدلال‌های طرفداران خودگرایی اخلاقی، این دیدگاه با انتقادات جدی مواجه است. یکی از مهم‌ترین انتقادات این است که خودگرایی می‌تواند به فرهنگ خودمحوری و بی‌توجهی به نیازهای دیگران منجر شود. در جامعه‌ای که همه افراد صرفاً به دنبال منافع شخصی خود باشند، گروه‌های آسیب‌پذیر مانند کودکان، سالمندان، بیماران و افراد کم‌درآمد ممکن است نادیده گرفته شوند.

انتقاد دیگر این است که خودگرایی اخلاقی نمی‌تواند توضیح دهد چرا بسیاری از انسان‌ها اعمال فداکارانه انجام می‌دهند. برای مثال، چرا یک آتش‌نشان جان خود را به خطر می‌اندازد تا غریبه‌ای را از آتش‌سوزی نجات دهد؟ یا چرا بسیاری از مردم به نهادهای خیریه کمک می‌کنند، بدون آنکه انتظار پاداش مادی داشته باشند؟

همچنین، خودگرایی اخلاقی با چالش‌های عملی مواجه است. در بسیاری از موقعیت‌ها، تشخیص دقیق آن چه در بلندمدت به نفع فرد است، دشوار به نظر می‌رسد. برای مثال، آیا سیگار کشیدن که لذت کوتاه‌مدت دارد اما سلامتی را در بلندمدت به خطر می‌اندازد، واقعاً به نفع فرد است؟

چارچوب وظیفه‌گرایی

(Deontology)

وظیفه‌گرایی، در نقطه مقابل نتیجه‌گرایی قرار دارد و بر پیروی از اصول و قواعد اخلاقی صرف‌نظر از نتایج آن‌ها تاکید می‌کند. از منظر وظیفه‌گرایی، برخی اعمال ذاتاً درست یا ذاتاً نادرست هستند، فارغ از پیامدهایی که ممکن است به همراه داشته باشند. در این بخش، دو نظریه مهم در چارچوب وظیفه‌گرایی را بررسی می‌کنیم.

۱- نظریه امر مطلق کانت

امر مطلق کانت یکی از تأثیرگذارترین نظریه‌های اخلاقی در تاریخ فلسفه است که توسط ایمانوئل کانت، فیلسوف آلمانی قرن هجدهم، مطرح شد. این نظریه بر خلاف نتیجه‌گرایی که بر پیامدهای عمل تمرکز دارد، بر اصول و وظایف اخلاقی تأکید می‌کند و معتقد است که اخلاق باید بر پایه عقل محض بنا شود، نه احساسات یا تمایلات شخصی.

امر مطلق یا فرمان قطعی، اصلی است که کانت برای تشخیص وظایف اخلاقی مطرح کرد. کانت معتقد بود اصول اخلاقی باید مطلق، جهان‌شمول و مستقل از شرایط و تمایلات شخصی باشند. او برای امر مطلق چندین صورت‌بندی ارائه داد که مهم‌ترین آن‌ها عبارت است از: «چنان عمل کن که بتوانی اراده کنی که قاعده عمل تو به قانونی جهان‌شمول تبدیل شود».

به زبان ساده‌تر، هنگام تصمیم‌گیری اخلاقی، باید از خود بپرسیم: «اگر همه انسان‌ها در موقعیتی مشابه همین عمل را انجام دهند، آیا جهان جای بهتری خواهد بود؟» اگر پاسخ مثبت است، آن عمل از نظر اخلاقی درست، و در غیر این صورت انجامش نادرست است.

صورت‌بندی دیگر امر مطلق به این شکل است: «چنان عمل کن که انسانیت را، چه در شخص خود و چه در شخص دیگری، همیشه به عنوان یک غایت در نظر بگیری، نه صرفاً به عنوان وسیله». این اصل بر احترام به کرامت و ارزش ذاتی انسان‌ها تأکید دارد و بیان می‌کند که هرگز نباید از انسان‌ها صرفاً به عنوان ابزاری برای رسیدن به اهداف خود استفاده کنیم.

برای درک بهتر امر مطلق کانت، مثال‌هایی را در نظر بگیریم. یکی از مثال‌های کلاسیک، مساله دروغگویی است. تصور کنید در محل کار، همکارتان از شما می‌خواهد نظرتان را درباره طرح جدیدش بگویید. شما معتقدید طرح او ضعیف است، اما برای اینکه احساسات او را نرنجانید، وسوسه می‌شوید دروغی مصلحتی بگویید و از طرح تعریف کنید.

طبق امر مطلق کانت، باید از خود بپرسید: «اگر همه افراد در چنین موقعیتی دروغ بگویند، چه جهانی خواهیم داشت؟» در چنین جهانی، اعتماد از بین می‌رود، بازخوردهای صادقانه ارزش خود را از دست می‌دهند، و کیفیت کار افت می‌کند. بنابراین دروغگویی، حتی با نیت خیر، از دیدگاه کانت غیراخلاقی است.

مثال دیگر، وفای به عهد است. تصور کنید به دوستی قول داده‌اید در روز تولدش به او سر بزنید، اما حالا فرصت بهتری برای تفریح پیدا کرده‌اید. آیا اخلاقی است که قول خود را زیر پا بگذارید؟ از دیدگاه کانت، باید بپرسید: «اگر همه افراد قول‌های خود را هر زمان که فرصت بهتری پیدا کردند، زیر پا بگذارند، چه جهانی خواهیم داشت؟» در چنین جهانی، قول دادن معنای خود را از دست می‌دهد و روابط انسانی بر پایه اعتماد شکل نمی‌گیرد. بنابراین، پایبندی به قول‌ها، حتی وقتی فرصت‌های بهتری پیش می‌آید، از نظر کانت یک وظیفه اخلاقی است.

اما نظریه کانت نیز با چالش‌های جدی روبروست. یکی از مهم‌ترین چالش‌ها، تعارض میان وظایف اخلاقی است. تصور کنید قاتلی به دنبال دوست شماست و از شما آدرس او را می‌پرسد. اگر راست بگویید، به آسیب رساندن به دوستتان کمک کرده‌اید. اگر دروغ بگویید، از اصل «دروغ ممنوع» تخطی کرده‌اید.

کانت در مقاله معروف خود درباره حق دروغگویی از سر بشردوستی اصرار داشت که حتی در چنین موقعیتی نیز دروغگویی نادرست است. این موضع افراطی، بسیاری از فیلسوفان را به انتقاد از نظریه کانت واداشت. آیا واقعاً می‌توان پذیرفت که راست گفتن در هر شرایطی، حتی اگر به آسیب جدی به دیگران منجر شود، وظیفه اخلاقی ماست؟

۲- اخلاق مبتنی بر حقوق

اخلاق مبتنی بر حقوق یکی از شاخه‌های مهم وظیفه‌گرایی در فلسفه اخلاق است که بر احترام به حقوق بنیادین افراد تأکید دارد. این نظریه، که ارتباط نزدیکی با فلسفه کانت دارد، بر این باور استوار است که هر انسانی به‌واسطه انسان بودن، صرف‌نظر از ویژگی‌های فردی، موقعیت اجتماعی یا توانایی‌ها، دارای حقوقی ذاتی و غیرقابل انتقال است.

مثلاً در پزشکی مدرن، هر بیمار حق دارد درباره روش‌های درمانی پیشنهادی اطلاعات کامل دریافت کند و آزادانه تصمیم بگیرد که آیا با آن‌ها موافق است یا خیر. این حق حتی در مواردی که پزشک معتقد است یک درمان خاص به نفع بیمار است، باید محترم شمرده شود. برای مثال، اگر بیماری به دلایل مذهبی از پذیرش انتقال خون خودداری کند، پزشکان باید این تصمیم را محترم بشمارند، حتی اگر این کار از نظر پزشکی بهترین گزینه برای نجات جان بیمار باشد.

اخلاق مبتنی بر حقوق پایه بسیاری از نظام‌های حقوقی و سیاسی مدرن است. یکی از مهم‌ترین نمودهای آن، اعلامیه جهانی حقوق بشر است که در سال ۱۹۴۸ توسط مجمع عمومی سازمان ملل متحد تصویب شد. این اعلامیه، حقوق بنیادینی را برای تمام انسان‌ها، فارغ از نژاد، جنسیت، ملیت، دین یا هر وضعیت دیگر، به رسمیت شناخت.

نمونه دیگر، کنوانسیون‌های ژنو است که قواعدی را برای رفتار انسانی در زمان جنگ تعیین می‌کند و حقوق اسرای جنگی، غیرنظامیان، و مجروحان را محترم می‌شمارد. این قواعد حتی در شرایط جنگ که هدف پیروزی بر دشمن است، بر حفظ کرامت انسانی تأکید دارند.

با وجود جذابیت‌های اخلاق مبتنی بر حقوق، این دیدگاه نیز با چالش‌هایی روبروست. گاهی حقوق مختلف با یکدیگر در تعارض قرار می‌گیرند. برای مثال، حق آزادی بیان ممکن است با حق محافظت در برابر نفرت‌پراکنی در تعارض باشد. در چنین مواردی، چگونه باید میان حقوق مختلف اولویت‌بندی کرد؟

یکی دیگر از پرسش‌های بنیادین این است که حقوق از کجا ناشی می‌شوند؟ آیا از اراده خداوند نشأت می‌گیرند، یا ساخته بشر هستند؟ پاسخ به این پرسش، تأثیر عمیقی بر درک ما از گستره حقوق دارد.

برخی منتقدان استدلال می‌کنند که مفهوم حقوق جهان‌شمول، محصول فرهنگ غربی است و ممکن است با ارزش‌های سایر فرهنگ‌ها سازگار نباشد. برای مثال، برخی جوامع سنتی ممکن است به حقوق جمعی بیش از حقوق فردی اهمیت دهند. چگونه می‌توان میان احترام به تنوع فرهنگی و دفاع از حقوق جهان‌شمول تعادل برقرار کرد؟

چارچوب فضیلت‌گرایی

(Virtue Ethics)

فضیلت‌گرایی، برخلاف نتیجه‌گرایی و وظیفه‌گرایی که عمدتاً بر اعمال و پیامدهای آنها تمرکز دارند، نگاهی متفاوت به اخلاق ارائه می‌دهد. این رویکرد، به جای پرسش «چه باید کرد؟»، بیشتر به این می‌پردازد که «چگونه انسانی باید بود؟» و بر شخصیت، منش و ویژگی‌های درونی تأکید دارد. به عبارت دیگر، فضیلت‌گرایی بر این باور است که یک فرد اخلاق‌مدار، کسی است که ویژگی‌های درونی و منش نیکو داشته باشد، نه صرفاً کسی که کارهای درست انجام دهد یا نتایج خوبی به بار آورد.

این دیدگاه، ریشه‌های عمیقی در تاریخ فلسفه دارد و به‌ویژه با نام ارسطو، فیلسوف بزرگ یونان باستان، گره خورده است. ارسطو در کتاب معروف خود به نام «اخلاق نیکوماخوس» این ایده را مطرح کرد که هدف نهایی زندگی هر انسان، رسیدن به سعادت و خوشبختی است. اما این سعادت از نظر او، چیزی نیست که با ثروت، قدرت یا لذت‌های زودگذر به دست آید. بلکه سعادت واقعی، در گرو پرورش ویژگی‌های اخلاقی نیکو یا همان فضایل است. به بیان ساده‌تر، انسان خوشبخت کسی است که در وجود خود، صفاتی مانند شجاعت، عدالت، مهربانی و میانه‌روی را رشد داده و زندگی‌اش را بر اساس این ارزش‌ها پیش می‌برد.

برای درک بهتر این رویکرد، باید به دو مفهوم اساسی در فضیلت‌گرایی ارسطویی بپردازیم: یکی اصل اعتدال یا میانه‌روی، و دیگری خرد عملی. این دو مفهوم، مانند دو ستون اصلی، پایه‌های این نظریه اخلاقی را تشکیل می‌دهند و به ما کمک می‌کنند تا بفهمیم چگونه می‌توانیم در زندگی روزمره، انسانی اخلاق‌مدار و سعادتمند باشیم.

۱- اصل اعتدال (میانه‌روی)

یکی از ایده‌های کلیدی در فلسفه اخلاق ارسطو، مفهوم اعتدال یا میانه‌روی است که گاهی از آن به عنوان «حد وسط طلایی» یاد می‌شود. این اصل به ما می‌گوید که برای داشتن یک زندگی اخلاقی، باید در رفتارها و تصمیم‌هایمان تعادل را رعایت کنیم. اما این تعادل چیست و چگونه می‌توان آن را پیدا کرد؟ ارسطو معتقد بود که هر فضیلت اخلاقی، در نقطه‌ای میان دو حالت نادرست قرار دارد: یکی افراط، یعنی زیاده‌روی در یک رفتار، و دیگری تفریط، یعنی کم‌کاری یا بی‌توجهی به آن. فضیلت، همان میانه‌ای است که میان این دو حالت قرار می‌گیرد.

فرض کنید در یک مهمانی هستید و میزبان از شما می‌خواهد که از خودتان پذیرایی کنید. اگر بیش از حد غذا بخورید و به خودتان یا دیگران آسیب بزنید، دچار افراط شده‌اید. از سوی دیگر، اگر به خودتان اجازه ندهید که حتی مقدار کمی از غذا را امتحان کنید و گرسنه بمانید، دچار تفریط شده‌اید. اما اگر به اندازه‌ای غذا بخورید که هم از مهمانی لذت ببرید و هم به سلامتی‌تان آسیب نرسد، به میانه‌روی رسیده‌اید. این همان فضیلتی است که ارسطو از آن سخن می‌گوید.

مثال دیگری که می‌تواند این مفهوم را روشن‌تر کند، موضوع شجاعت است. تصور کنید در یک حادثه آتش‌سوزی، ساختمانی در حال سوختن است و افرادی در آن گرفتار شده‌اند. اگر کسی بدون هیچ تجهیزات یا آمادگی، بی‌محابا به داخل ساختمان برود، این کار شجاعت نیست، بلکه بی‌باکی و زیاده‌روی است که ممکن است به مرگ خودش یا دیگران منجر شود. از طرف دیگر، اگر کسی با وجود داشتن تجهیزات و آموزش لازم، از کمک کردن خودداری کند و فقط نظاره‌گر باشد، این رفتار نشان‌دهنده ترس و تفریط است. اما فرد شجاع، کسی است که با ارزیابی درست شرایط، با تجهیزات مناسب و رعایت نکات ایمنی، برای نجات دیگران اقدام کند. این همان میانه‌روی است که ارسطو آن را فضیلت می‌داند.

نکته مهم اینجاست که میانه‌روی، یک قانون ثابت و یکسان برای همه نیست. آنچه برای یک نفر تعادل محسوب می‌شود، ممکن است برای فرد دیگر افراط یا تفریط باشد. برای مثال، مقدار غذایی که یک ورزشکار حرفه‌ای در روز می‌خورد، برای او متعادل است، اما برای فردی که تحرک کمی دارد، زیاده‌روی به حساب می‌آید. یا میزان ریسکی که یک جوان در سرمایه‌گذاری می‌پذیرد، ممکن است برای یک فرد مسن‌تر غیرمنطقی و افراطی به نظر برسد. به همین دلیل، ارسطو تأکید می‌کند که میانه‌روی باید با توجه به شرایط، زمان، مکان و ویژگی‌های هر فرد تعیین شود.

اما چگونه می‌توان این تعادل را تشخیص داد؟ ارسطو می‌گوید که این کار نیازمند استفاده از عقل و خرد است. این خرد، که به آن «خرد عملی» می‌گوییم، توانایی تشخیص درست از نادرست در هر موقعیت خاص است. این توانایی، با تجربه، تأمل و یادگیری از دیگران به دست می‌آید و به ما کمک می‌کند تا در هر شرایطی، بهترین تصمیم را بگیریم.

البته این اصل، با همه زیبایی و منطقش، چالش‌هایی هم دارد. در دنیای پیچیده امروز، تشخیص حد وسط همیشه آسان نیست. برای مثال، چقدر استفاده از شبکه‌های اجتماعی متعادل است؟ یا چگونه می‌توان بین کار و زندگی شخصی تعادل برقرار کرد؟ این سؤالات، پاسخ‌های ساده‌ای ندارند و گاهی ما را در موقعیت‌های دشوار قرار می‌دهند. همچنین، در برخی شرایط بحرانی، ممکن است اقدامات افراطی لازم باشد. مثلاً در زمان همه‌گیری بیماری‌هایی مانند کووید-۱۹، قرنطینه‌های سخت‌گیرانه و اقدامات شدید، شاید تنها راه نجات جان انسان‌ها باشند. در چنین شرایطی، آیا باز هم باید به دنبال میانه‌روی بود یا باید از این اصل چشم‌پوشی کرد؟ این‌ها پرسش‌هایی هستند که هنوز هم فیلسوفان و اندیشمندان درباره آن‌ها بحث می‌کنند.

۲- خرد عملی

در کنار اصل اعتدال، مفهوم دیگری در فضیلت‌گرایی ارسطو وجود دارد که نقش بسیار مهمی در زندگی اخلاقی ما ایفا می‌کند و آن، خرد عملی است. خرد عملی، به زبان ساده، توانایی تشخیص درست از نادرست در موقعیت‌های مختلف زندگی است. این خرد، برخلاف قوانین کلی و ثابت اخلاقی که برای همه شرایط یک نسخه واحد ارائه می‌دهند، به ما کمک می‌کند تا با توجه به ویژگی‌های خاص هر موقعیت، بهترین تصمیم را بگیریم.

برای درک بهتر این مفهوم، تصور کنید که دوست شما در شرایط سختی قرار دارد و بسیار غمگین است. اگر شما فقط به قوانین کلی اخلاقی تکیه کنید، ممکن است فکر کنید که باید به او نصیحت کنید یا راه‌حلی برای مشکلش پیشنهاد دهید. اما خرد عملی به شما می‌گوید که در این لحظه، شاید دوستتان بیش از هر چیز به یک گوش شنوا و همدلی نیاز دارد. این توانایی تشخیص نیاز واقعی در یک موقعیت خاص، همان خرد عملی است که ارسطو از آن سخن می‌گوید.

این نوع خرد، با دانش نظری که در کتاب‌ها و کلاس‌های درس یاد می‌گیریم، تفاوت دارد. دانش نظری را می‌توان به صورت مستقیم آموزش داد، اما خرد عملی بیشتر از طریق تجربه، مشاهده و تأمل به دست می‌آید. به همین دلیل است که ارسطو معتقد بود برای پرورش این خرد، باید از افراد حکیم و باتجربه الگو بگیریم و از رفتارهای آن‌ها درس بیاموزیم.

نکته مهم این است که خرد عملی، با سایر فضایل اخلاقی ارتباط تنگاتنگی دارد. بدون خرد عملی، فضایل دیگر مانند شجاعت یا عدالت نمی‌توانند به درستی به کار گرفته شوند. برای مثال، شجاعت بدون خرد عملی ممکن است به بی‌باکی تبدیل شود، یا عدالت بدون این خرد ممکن است به سخت‌گیری بی‌جا منجر شود. از سوی دیگر، اگر خرد عملی بدون فضایل اخلاقی دیگر وجود داشته باشد، ممکن است به زیرکی یا محاسبه‌گری صرف تبدیل شود که هدفش فقط منفعت شخصی است، نه خیر عمومی.

با این حال، خرد عملی هم مانند هر مفهوم دیگری، با چالش‌هایی روبه‌رو است.. یکی از مشکلات اصلی، زمان‌بر بودن فرایند پرورش این خرد است. یادگیری خرد عملی، برخلاف یادگیری قوانین ساده اخلاقی، نیازمند تجربه‌های طولانی و تأمل عمیق است که با شتاب زندگی مدرن هم‌خوانی چندانی ندارد. علاوه بر این، تنوع فرهنگی در جوامع امروزی، این چالش را پیچیده‌تر می‌کند. آنچه در یک فرهنگ به عنوان فضیلت شناخته می‌شود، ممکن است در فرهنگ دیگر ناپسند تلقی شود. برای مثال، مفهوم شجاعت یا سخاوت در جوامع مختلف، معانی متفاوتی دارد. این تفاوت‌ها می‌توانند به نسبی‌گرایی اخلاقی منجر شوند، یعنی این باور که هیچ معیار ثابت و جهانی برای اخلاق وجود ندارد؛ چیزی که با اصول بنیادین فضیلت‌گرایی در تضاد است.

چالش دیگر، انعطاف‌پذیری بیش از حد خرد عملی است. این انعطاف‌پذیری، اگرچه یک نقطه قوت است، می‌تواند به سوءاستفاده منجر شود. فردی ممکن است با بهانه قرار دادن «شرایط خاص» یا «پیچیدگی موقعیت»، رفتارهای غیراخلاقی خود را توجیه کند. همچنین، در برخی موقعیت‌های بحرانی، زمان کافی برای تأمل و تصمیم‌گیری عمیق وجود ندارد. برای مثال، یک پزشک در اتاق اورژانس، یک مدیر در زمان بحران مالی، یا یک سرباز در میدان نبرد، باید در کسری از ثانیه تصمیم بگیرند. در چنین شرایطی، تکیه صرف بر خرد عملی که نیازمند تأمل و بررسی است، ممکن است کافی نباشد و نیاز به چارچوب‌های سریع‌تر و مشخص‌تر احساس شود.

چارچوب قراردادگرایی

(Contractualism)

قراردادگرایی که گاه از آن با عنوان اخلاق مبتنی بر قرارداد اجتماعی یاد می‌شود، چارچوبی در فلسفه اخلاق است که اصول اخلاقی و قواعد رفتار درست را بر اساس توافق‌ها یا قراردادهای فرضی میان افراد در یک جامعه تعریف می‌کند.

قراردادگرایی بر اساس این باور است که اخلاق، نتیجه توافق‌های جمعی است که انسان‌ها برای زندگی مشترک و برقراری نظم اجتماعی با یکدیگر منعقد می‌کنند. لذا برخلاف چارچوب‌هایی مانند نتیجه‌گرایی که بر پیامدها تمرکز دارد یا وظیفه‌گرایی که بر اصول ثابت تأکید می‌کند، قراردادگرایی ریشه اخلاق را در نیاز انسان به همکاری و همزیستی مسالمت‌آمیز می‌بیند. در واقع این دیدگاه، اخلاق را نه یک حقیقت مطلق یا ذاتی، بلکه یک سازه اجتماعی می‌داند که از توافق‌های میان افراد نشأت می‌گیرد.

ایده قرارداد اجتماعی، تاریخی طولانی در فلسفه دارد و به‌ویژه با نام فیلسوفانی مانند توماس هابز، جان لاک و ژان‌ژاک روسو گره خورده است. این متفکران، هرچند دیدگاه‌های متفاوتی درباره ماهیت قرارداد و شرایط آن داشتند، همگی بر این باور بودند که انسان‌ها در وضعیت طبیعی (پیش از تشکیل جامعه) با چالش‌هایی مواجه بودند که برای غلبه بر آن‌ها، به توافق‌های جمعی روی آوردند.

قراردادگرایی به ما می‌آموزد که عمل درست، عملی است که با قواعد و اصول مورد توافق جمعی سازگار باشد، زیرا این قواعد تضمین‌کننده نظم، عدالت و همکاری در جامعه هستند. برای مثال، فرض کنید در یک جامعه کوچک، افراد توافق کرده‌اند که منابع آب را به‌صورت عادلانه تقسیم کنند. اگر کسی از این توافق تخطی کند و بیش از سهم خود برداشت نماید، عمل او از منظر قراردادگرایی غیراخلاقی است، زیرا به اصل توافق و اعتماد جمعی آسیب می‌رساند.

قراردادگرایی شامل نظریات متعددی است که هر یک بر جنبه‌های خاصی از قرارداد اجتماعی و شرایط آن تأکید می‌کنند. در ادامه، سه نظریه مهم از این چارچوب، یعنی دیدگاه‌های توماس هابز، جان لاک و جان رالز، بررسی می‌شوند تا تنوع رویکردها و کاربردهای آن‌ها در تصمیم‌گیری اخلاقی روشن شود.

۱- قراردادگرایی هابز: نظم در برابر هرج‌ومرج

توماس هابز، فیلسوف انگلیسی قرن هفدهم، در اثر مشهور خود به نام «لویاتان» یکی از اولین نظریه‌های قرارداد اجتماعی را ارائه کرد. هابز معتقد بود که انسان‌ها در وضعیت طبیعی (پیش از تشکیل جامعه) در شرایطی از هرج‌ومرج و جنگ دائمی زندگی می‌کردند، زیرا هر فرد به دنبال منافع شخصی خود بود و هیچ قانون یا اقتداری برای محدود کردن این خودخواهی وجود نداشت. او این وضعیت را «جنگ همه علیه همه» توصیف کرد و گفت که زندگی در چنین شرایطی «تنها، فقیرانه، کثیف، خشن و کوتاه» است. برای رهایی از این وضعیت، انسان‌ها به این نتیجه رسیدند که باید از بخشی از آزادی‌های طبیعی خود چشم‌پوشی کنند و قدرت را به یک حاکم یا دولت مرکزی بسپارند تا نظم و امنیت را برقرار کند.

از منظر هابز، اخلاق و قواعد رفتار درست از این قرارداد اجتماعی ناشی می‌شوند. عمل اخلاقی، عملی است که با قوانین حاکم بر جامعه (که بر اساس قرارداد پذیرفته شده‌اند) سازگار باشد. برای درک بهتر این دیدگاه، فرض کنید در یک جامعه، قانونی وجود دارد که عبور از چراغ قرمز را ممنوع می‌کند. حتی اگر در نیمه‌شب هیچ خودرویی در خیابان نباشد، از نظر هابز، عبور از چراغ قرمز غیراخلاقی است، زیرا این عمل به نقض توافق جمعی و تضعیف نظم اجتماعی منجر می‌شود. این تأکید بر اطاعت از قانون، نشان‌دهنده اولویت هابز بر حفظ نظم در برابر هرج‌ومرج است.

با این حال، دیدگاه هابز با انتقاداتی مواجه است. برخی معتقدند که تأکید بیش از حد بر قدرت حاکم می‌تواند به استبداد منجر شود، زیرا هابز از حاکمیتی مطلق دفاع می‌کند که افراد باید به آن تسلیم شوند. همچنین، این نظریه به‌ سختی می‌تواند مقاومت در برابر توافق‌های ناعادلانه را توجیه کند، زیرا هرگونه نافرمانی را تهدیدی برای نظم تلقی می‌کند.

۲- قراردادگرایی لاک: حقوق طبیعی و دولت محدود

جان لاک، فیلسوف انگلیسی قرن هفدهم، دیدگاه متفاوتی نسبت به هابز ارائه کرد. لاک در آثار خود، به‌ویژه «دو رساله درباره حکومت»، استدلال کرد که وضعیت طبیعی انسان‌ها، برخلاف نظر هابز، وضعیت جنگ و هرج‌ومرج نیست، بلکه حالتی است که در آن افراد از حقوق طبیعی مانند حیات، آزادی و مالکیت برخوردارند. با این حال، در این وضعیت، هیچ نهاد مشترکی برای تضمین این حقوق وجود ندارد و افراد خود باید از حقوقشان دفاع کنند، که این امر به درگیری و ناامنی منجر می‌شود. به همین دلیل، انسان‌ها توافق می‌کنند که وارد یک قرارداد اجتماعی شوند و دولتی را تشکیل دهند که وظیفه اصلی آن، حفاظت از حقوق طبیعی افراد باشد.

از منظر لاک، اخلاق در تصمیم‌گیری به معنای احترام به حقوق طبیعی دیگران و پایبندی به قوانینی است که با توافق جمعی برای حفظ این حقوق وضع شده‌اند. برخلاف هابز که بر اطاعت مطلق تأکید داشت، لاک معتقد بود که اگر دولت از وظیفه خود در حفاظت از حقوق افراد شانه خالی کند، مردم حق دارند در برابر آن مقاومت کنند. برای مثال، فرض کنید در یک جامعه، دولت مالیات‌های سنگینی وضع کرده و اموال مردم را بدون دلیل مصادره می‌کند. از دیدگاه لاک، این عمل نقض قرارداد اجتماعی است و مردم می‌توانند در برابر چنین دولتی مقاومت کنند، زیرا حق مالکیت آن‌ها که از حقوق طبیعی است، زیر پا گذاشته شده است.

دیدگاه لاک، پایه بسیاری از نظام‌های دموکراتیک مدرن را تشکیل داده است، اما با چالش‌هایی نیز مواجه است. یکی از انتقادات این است که مفهوم حقوق طبیعی ممکن است برای همه افراد و فرهنگ‌ها یکسان نباشد. همچنین، تعیین حد و مرز مقاومت در برابر دولت، خود می‌تواند به اختلاف‌نظر و بی‌ثباتی منجر شود.

۳- قراردادگرایی رالز: عدالت به‌مثابه انصاف

جان رالز، فیلسوف آمریکایی قرن بیستم، در کتاب نظریه عدالت (۱۹۷۱)، رویکردی نوین به قراردادگرایی ارائه کرد که به «عدالت به‌مثابه انصاف» شهرت دارد. رالز پیشنهاد کرد که برای تعیین اصول اخلاقی و عادلانه جامعه، باید خود را در موقعیتی فرضی به نام «پرده بی‌خبری» قرار دهیم. در این موقعیت، افراد از جایگاه اجتماعی، اقتصادی، جنسیت، نژاد یا هر ویژگی شخصی خود بی‌اطلاع هستند و نمی‌دانند در جامعه چه نقشی خواهند داشت. در چنین شرایطی، افراد به‌صورت منطقی و بی‌طرفانه، اصول عدالت را انتخاب می‌کنند، زیرا نمی‌دانند آیا خودشان در جایگاه اقلیت، فقیر یا قدرتمند خواهند بود.

رالز معتقد بود که در این موقعیت، افراد دو اصل اساسی را انتخاب می‌کنند: نخست، اصل آزادی برابر که تضمین می‌کند هر فرد از حداکثر آزادی ممکن برخوردار باشد، به شرطی که این آزادی با آزادی دیگران تداخل نداشته باشد. دوم، اصل تفاوت که نابرابری‌های اقتصادی و اجتماعی را تنها در صورتی مجاز می‌داند که به نفع محروم‌ترین افراد جامعه باشد. از منظر رالز، تصمیم‌گیری اخلاقی باید بر اساس این اصول باشد تا عدالت و انصاف تضمین شود.

برای درک بهتر این نظریه، فرض کنید باید درباره تخصیص منابع آموزشی در یک جامعه تصمیم بگیرید. اگر خود را پشت «پرده بی‌خبری» قرار دهید و ندانید آیا در خانواده‌ای ثروتمند یا فقیر هستید، احتمالاً سیاستی را انتخاب می‌کنید که منابع آموزشی به‌صورت عادلانه توزیع شود و افراد محروم نیز از فرصت‌های برابر برخوردار شوند. این رویکرد در موقعیت‌های تصمیم‌گیری که نیازمند بی‌طرفی هستند، مانند سیاست‌گذاری عمومی یا تخصیص منابع، بسیار کاربردی است.

با این حال، نظریه رالز نیز با انتقاداتی مواجه است. برخی معتقدند که «پرده بی‌خبری» یک موقعیت کاملاً فرضی است و در عمل، تصمیم‌گیرندگان نمی‌توانند از پیش‌داوری‌ها و منافع شخصی کاملاً جدا شوند.

چارچوب اخلاق مراقبت

(Ethics of Care)

اخلاق مراقبت، چارچوبی در فلسفه اخلاق است که بر اهمیت روابط انسانی، همدلی و توجه به نیازهای دیگران در تصمیم‌گیری اخلاقی تأکید می‌کند. این رویکرد، برخلاف چارچوب‌هایی مانند نتیجه‌گرایی که بر پیامدها تمرکز دارد یا وظیفه‌گرایی که بر اصول ثابت تکیه می‌کند، اخلاق را در بستر روابط شخصی و مسئولیت‌پذیری نسبت به افرادی که با آن‌ها در ارتباط هستیم، تعریف می‌کند.

از دیدگاه اخلاق مراقبت، عمل اخلاقی، عملی است که به حفظ و تقویت روابط انسانی کمک کند و نیازهای عاطفی و جسمانی افراد درگیر را مورد توجه قرار دهد. این چارچوب، به‌جای تأکید بر بی‌طرفی یا قوانین جهان‌شمول، بر ارزش‌های مانند محبت، همدردی و تعهد به مراقبت از دیگران متمرکز است.

ریشه‌های اخلاق مراقبت به‌ویژه به آثار کارول گیلیگان، روان‌شناس و فیلسوف فمینیست آمریکایی در دهه ۱۹۸۰، بازمی‌گردد. گیلیگان در کتاب خود با عنوان به صدایی متفاوت استدلال کرد که رویکردهای سنتی اخلاق، مانند وظیفه‌گرایی کانت یا فایده‌گرایی، اغلب از منظر مردانه به مسائل نگاه می‌کنند و بر مفاهیمی مانند عدالت، بی‌طرفی و منطق تأکید دارند.

او معتقد بود که زنان، به دلیل نقش‌های اجتماعی و تجربیات متفاوتشان، اغلب از منظر مراقبت و روابط به مسائل اخلاقی می‌نگرند. این دیدگاه، که بعدها به‌عنوان اخلاق مراقبت شناخته شد، نشان داد که توجه به روابط و نیازهای خاص افراد، به‌اندازه عدالت و اصول کلی، در تصمیم‌گیری اخلاقی مهم است.

برای مثال، فرض کنید مادری باید تصمیم بگیرد که آیا فرزندش را برای درمان پزشکی به بیمارستانی دورافتاده ببرد یا در خانه از او مراقبت کند. از منظر اخلاق مراقبت، این مادر ممکن است تصمیم خود را بر اساس نیاز عاطفی فرزند به حضور او و حفظ رابطه نزدیک با او اتخاذ کند، حتی اگر این تصمیم از نظر پزشکی بهترین گزینه نباشد. این تأکید بر رابطه و مراقبت، ویژگی بارز این چارچوب است.

اخلاق مراقبت به ما می‌آموزد که تصمیم‌گیری اخلاقی نباید تنها بر اساس اصول انتزاعی یا محاسبات منطقی انجام شود، بلکه باید احساسات، وابستگی‌ها و مسئولیت‌های ما نسبت به دیگران را نیز در نظر بگیرد. این رویکرد، به‌ویژه در موقعیت‌هایی که روابط انسانی محوریت مساله هستند، مانند خانواده، دوستی، یا مراقبت‌های پزشکی، راهنمایی ارزشمندی ارائه می‌دهد.

اخلاق مراقبت بر چند اصل اساسی استوار است که راهنمای تصمیم‌گیری در این چارچوب هستند. نخست، اصل توجه به نیازهای دیگران است. این اصل تأکید دارد که ما باید به نیازهای جسمانی و عاطفی افرادی که با آن‌ها در ارتباط هستیم، حساس باشیم و تصمیم‌هایمان را بر اساس رفع این نیازها تنظیم کنیم. دوم، اصل حفظ روابط است که بر اهمیت حفظ و تقویت پیوندهای انسانی تأکید دارد. از این منظر، روابط، پایه و اساس زندگی اخلاقی هستند و باید در مرکز تصمیم‌گیری قرار گیرند. سوم، اصل مسئولیت‌پذیری است که به ما یادآوری می‌کند که در قبال افرادی که به ما وابسته‌اند یا به مراقبت ما نیاز دارند، مسئول هستیم و باید این مسئولیت را در تصمیم‌هایمان منعکس کنیم.

برای درک بهتر این اصول، فرض کنید پرستاری در یک بیمارستان با بیماری مواجه است که به دلیل بیماری مزمن، از نظر عاطفی بسیار شکننده است. این بیمار ممکن است به گفت‌وگو و توجه بیشتری نیاز داشته باشد، حتی اگر این کار از وظایف رسمی پرستار فراتر رود. از منظر اخلاق مراقبت، پرستار باید زمانی را به شنیدن نگرانی‌های بیمار اختصاص دهد و با همدلی با او ارتباط برقرار کند، زیرا این عمل به حفظ رابطه انسانی و رفع نیاز عاطفی بیمار کمک می‌کند. این رویکرد نشان می‌دهد که اخلاق مراقبت، فراتر از وظایف رسمی، بر تعهد به مراقبت و توجه به دیگران تأکید دارد.

با وجود تأکید ارزشمند اخلاق مراقبت بر روابط و همدلی، این چارچوب با انتقادات و چالش‌هایی مواجه است.

یکی از مهم‌ترین انتقادات این است که این رویکرد ممکن است بیش از حد بر روابط شخصی تمرکز کند و مسائل گسترده‌تر عدالت اجتماعی یا حقوق جهان‌شمول را نادیده بگیرد. برای مثال، اگر یک پزشک تمام وقت و انرژی خود را صرف مراقبت عاطفی از یک بیمار خاص کند، ممکن است نتواند به نیازهای سایر بیماران به‌صورت عادلانه رسیدگی کند. این تمرکز بر افراد نزدیک یا روابط خاص، می‌تواند به نادیده گرفتن نیازهای جامعه یا گروه‌های بزرگ‌تر منجر شود.

انتقاد دیگر این است که اخلاق مراقبت ممکن است به سوءاستفاده یا استثمار افرادی که نقش مراقب را بر عهده دارند، منجر شود. از آنجا که این چارچوب بر مسئولیت‌پذیری و فداکاری تأکید دارد، ممکن است افرادی مانند مادران، پرستاران یا معلمان، که اغلب نقش‌های مراقبتی را بر عهده دارند، تحت فشار قرار گیرند تا نیازهای خود را نادیده بگیرند و تنها به دیگران توجه کنند. برای نمونه، یک مادر ممکن است احساس کند که باید تمام وقت خود را به مراقبت از فرزندانش اختصاص دهد، حتی اگر این کار به سلامت جسمانی یا روانی او آسیب برساند. این مسئله نشان می‌دهد که اخلاق مراقبت، اگر بدون توجه به تعادل میان مراقبت از خود و دیگران اعمال شود، می‌تواند به نتایج منفی منجر گردد.

چالش دیگر، دشواری در تعریف حد و مرز مراقبت است. چگونه می‌توان تعیین کرد که چه میزان مراقبت کافی است و چه زمانی باید از خود یا دیگران محافظت کرد؟ برای مثال، در یک رابطه دوستانه، اگر یکی از طرفین به دلیل مشکلات عاطفی مدام به حمایت نیاز داشته باشد، آیا دوست دیگر موظف است همیشه در دسترس باشد، حتی اگر این کار به خستگی یا آسیب روانی او منجر شود؟ این ابهام در تعیین مرزها، یکی از نقاط ضعف این چارچوب در تصمیم‌گیری‌های عملی است..

چارچوب نسبی‌گرایی اخلاقی

(Ethical Relativism)

نسبی‌گرایی اخلاقی بر این باور استوار است که اصول و ارزش‌های اخلاقی، مطلق و جهان‌شمول نیستند، بلکه به زمینه‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و حتی فردی وابسته‌اند. به بیان دیگر، از دیدگاه نسبی‌گرایان، آنچه در یک جامعه یا موقعیت خاص درست تلقی می‌شود، ممکن است در جامعه یا موقعیتی دیگر نادرست باشد.

این رویکرد، برخلاف چارچوب‌هایی مانند وظیفه‌گرایی که بر اصول ثابت تأکید دارد یا قراردادگرایی که به توافق‌های جمعی تکیه می‌کند، استدلال می‌کند که هیچ معیار واحد و جهانی برای قضاوت درباره درستی یا نادرستی یک عمل وجود ندارد. نسبی‌گرایی اخلاقی ما را به پذیرش تنوع در باورها و ارزش‌ها دعوت می‌کند و تأکید دارد که قضاوت‌های اخلاقی باید با توجه به شرایط و زمینه‌های خاص هر موقعیت انجام شوند.

ریشه‌های نسبی‌گرایی اخلاقی را می‌توان در آثار فیلسوفان و انسان‌شناسان قرن بیستم، مانند فرانتس بوآس و مارگارت مید، جستجو کرد که بر تفاوت‌های فرهنگی در ارزش‌ها و هنجارها تأکید داشتند. این دیدگاه به‌ویژه در واکنش به استعمار فرهنگی و تحمیل ارزش‌های غربی بر جوامع دیگر شکل گرفت و استدلال کرد که هر فرهنگ، نظام اخلاقی خاص خود را دارد که باید در چارچوب همان فرهنگ فهمیده و ارزیابی شود.

برای مثال، در برخی جوامع سنتی، ازدواج‌های ترتیب‌داده‌شده توسط خانواده‌ها امری عادی و اخلاقی تلقی می‌شود، زیرا بر حفظ پیوندهای خانوادگی و اجتماعی تأکید دارد. اما در جوامع غربی، چنین عملی ممکن است به‌عنوان نقض آزادی فردی و غیراخلاقی دیده شود. نسبی‌گرایی اخلاقی به ما می‌آموزد که به جای قضاوت سریع، باید زمینه فرهنگی هر عمل را درک کنیم.

نسبی‌گرایی اخلاقی خود به دو شکل عمده تقسیم می‌شود: نسبی‌گرایی فرهنگی و نسبی‌گرایی فردی. در ادامه، این دو رویکرد را بررسی خواهیم کرد.

۱- نسبی‌گرایی فرهنگی

نسبی‌گرایی فرهنگی بر این باور است که ارزش‌ها و هنجارهای اخلاقی هر جامعه، محصول فرهنگ آن جامعه هستند و نمی‌توان آن‌ها را با معیارهای فرهنگ دیگر قضاوت کرد. این دیدگاه تأکید دارد که هیچ فرهنگی بر فرهنگ دیگر برتری ندارد و قضاوت‌های اخلاقی باید در چارچوب ارزش‌های همان فرهنگ انجام شوند.

برای درک بهتر این مفهوم، فرض کنید در یک جامعه، مصرف گوشت خوک به دلایل مذهبی ممنوع است و این عمل غیراخلاقی تلقی می‌شود. اما در جامعه‌ای دیگر، مصرف این ماده غذایی کاملاً پذیرفته‌شده و حتی بخشی از سنت‌های غذایی است. از منظر نسبی‌گرایی فرهنگی، نمی‌توان گفت که یکی از این دو دیدگاه ذاتاً درست یا نادرست است؛ بلکه هر یک در زمینه فرهنگی خود معنا و ارزش دارند.

این رویکرد در موقعیت‌هایی که تعاملات بین‌فرهنگی مطرح است، مانند دیپلماسی، تجارت بین‌المللی یا مهاجرت، می‌تواند راهنمای مفیدی باشد. برای مثال، یک شرکت بین‌المللی که در کشورهای مختلف فعالیت می‌کند، باید به هنجارهای فرهنگی هر کشور احترام بگذارد، حتی اگر این هنجارها با ارزش‌های کشور مبدأ شرکت متفاوت باشند. رعایت این تفاوت‌ها می‌تواند از تنش‌ها و سوءتفاهم‌ها جلوگیری کند و همکاری را تقویت نماید.

با این حال، نسبی‌گرایی فرهنگی با انتقاداتی مواجه است. یکی از مهم‌ترین انتقادات این است که این دیدگاه می‌تواند به توجیه اعمال غیرانسانی یا ناعادلانه منجر شود. برای مثال، اگر در یک فرهنگ، تبعیض جنسیتی یا خشونت علیه زنان بخشی از هنجارهای پذیرفته‌شده باشد، آیا باید به نام احترام به فرهنگ، از انتقاد یا مداخله خودداری کرد؟ این پرسش نشان می‌دهد که نسبی‌گرایی فرهنگی ممکن است در مواجهه با مسائل حقوق بشری یا ارزش‌های جهان‌شمول، مانند منع خشونت، با محدودیت‌هایی روبه‌رو شود.

۲- نسبی‌گرایی فردی

نسبی‌گرایی فردی، که گاهی به آن «ذهنی‌گرایی اخلاقی» نیز گفته می‌شود، فراتر از فرهنگ می‌رود و استدلال می‌کند که ارزش‌های اخلاقی به باورها و دیدگاه‌های هر فرد وابسته‌اند. از این منظر، هیچ معیار عینی برای قضاوت اخلاقی وجود ندارد و هر فرد خود تعیین می‌کند که چه چیزی درست یا نادرست است. این دیدگاه ریشه در ایده‌هایی دارد که به فردگرایی و آزادی شخصی تأکید می‌کنند و معتقدند که هر شخص باید بر اساس وجدان و تجربیات خود تصمیم‌گیری کند.

برای درک این رویکرد، فرض کنید دو نفر درباره موضوعی مانند سقط جنین نظرات متفاوتی دارند. یکی ممکن است آن را غیراخلاقی بداند، زیرا معتقد است که زندگی از لحظه لقاح آغاز می‌شود. دیگری ممکن است آن را اخلاقی تلقی کند، زیرا بر حق زن برای تصمیم‌گیری درباره بدن خود تأکید دارد. از منظر نسبی‌گرایی فردی، هر دو دیدگاه معتبر هستند، زیرا هر فرد بر اساس باورها و ارزش‌های شخصی خود قضاوت می‌کند.

این رویکرد می‌تواند در موقعیت‌هایی که ارزش‌ها و باورهای افراد به شدت متفاوت است، به پذیرش و تحمل بیشتر منجر شود. اما چالش اصلی نسبی‌گرایی فردی این است که می‌تواند به هرج‌ومرج اخلاقی منجر شود. اگر هر فرد معیارهای اخلاقی خاص خود را داشته باشد، چگونه می‌توان در جامعه‌ای که نیاز به قوانین و هنجارهای مشترک دارد، نظم را حفظ کرد؟ علاوه بر این، این دیدگاه ممکن است به بی‌تفاوتی نسبت به اعمال مضر منجر شود، زیرا هر عملی می‌تواند با استناد به باورهای شخصی توجیه گردد.

چارچوب موقعیت‌گرایی اخلاقی

(Situation Ethics)

موقعیت‌گرایی اخلاقی، که گاهی به آن «اخلاق موقعیتی» نیز گفته می‌شود، چارچوبی است که بر این باور استوار است که تصمیم‌های اخلاقی باید بر اساس شرایط خاص هر موقعیت اتخاذ شوند و نه بر اساس قواعد یا اصول ثابت.

این رویکرد، برخلاف وظیفه‌گرایی که بر پایبندی به قوانین جهان‌شمول تأکید دارد، استدلال می‌کند که هیچ قانون اخلاقی نمی‌تواند در همه شرایط به یک اندازه کاربرد داشته باشد. از دیدگاه موقعیت‌گرایان، آنچه در یک موقعیت درست است، ممکن است در موقعیت دیگر نادرست باشد و تصمیم‌گیری اخلاقی نیازمند انعطاف‌پذیری و توجه به جزئیات هر موقعیت است.

این چارچوب به‌ویژه با نام جوزف فلچر، الهی‌دان آمریکایی قرن بیستم، مرتبط است که در کتاب اخلاق موقعیتی (۱۹۶۶) این دیدگاه را به‌طور مفصل شرح داد. فلچر معتقد بود که اصول اخلاقی باید به‌عنوان راهنما عمل کنند، نه به‌عنوان قوانین سخت‌گیرانه، و تصمیم‌گیری اخلاقی باید بر اساس معیار عشق یا محبت (Agape) انجام شود، یعنی عملی که بیشترین خیر را برای افراد درگیر در موقعیت به ارمغان آورد. این دیدگاه ریشه در اخلاق مسیحی دارد، اما کاربرد آن فراتر از چارچوب‌های دینی است و در موقعیت‌های مختلف می‌تواند به‌عنوان یک رویکرد عمل‌گرایانه مورد استفاده قرار گیرد.

برای درک بهتر این مفهوم، فرض کنید در یک بیمارستان، پزشکی با بیماری مواجه است که به دلیل باورهای مذهبی از دریافت انتقال خون خودداری می‌کند، حتی اگر این تصمیم به مرگ او منجر شود. از منظر وظیفه‌گرایی، پزشک ممکن است موظف باشد به حق خودمختاری بیمار احترام بگذارد. اما از دیدگاه موقعیت‌گرایی، پزشک باید شرایط خاص این بیمار، مانند تأثیر مرگ او بر خانواده‌اش یا امکان یافتن راه‌حل‌های جایگزین، را در نظر بگیرد و تصمیمی بگیرد که بیشترین خیر را برای همه افراد درگیر به همراه داشته باشد. این انعطاف‌پذیری، نقطه قوت موقعیت‌گرایی است، زیرا به تصمیم‌گیرنده اجازه می‌دهد به جای پایبندی کورکورانه به قوانین، به واقعیت‌های هر موقعیت توجه کند.

موقعیت‌گرایی اخلاقی بر چند اصل اساسی استوار است که فلچر آن‌ها را به‌عنوان راهنمای تصمیم‌گیری مطرح کرد. نخست، اصل عشق یا محبت، که معیار اصلی برای قضاوت درباره درستی یک عمل است. فلچر معتقد بود که هر تصمیم باید با هدف ایجاد بیشترین محبت و خیر برای افراد درگیر اتخاذ شود. دوم، اصل نسبی بودن، که تأکید دارد هیچ قانون اخلاقی نمی‌تواند در همه موقعیت‌ها به‌طور یکسان اعمال شود. سوم، اصل عمل‌گرایی، که بر اساس آن، تصمیم‌ها باید بر اساس نتایج واقعی و قابل پیش‌بینی در هر موقعیت اتخاذ شوند، نه بر اساس اصول انتزاعی.

برای مثال، فرض کنید در یک جامعه، قانونی وجود دارد که کمک به افراد بی‌خانمان را ممنوع می‌کند، زیرا معتقد است این کار به وابستگی آن‌ها منجر می‌شود. از منظر وظیفه‌گرایی، ممکن است فرد موظف باشد از این قانون پیروی کند. اما از دیدگاه موقعیت‌گرایی، اگر شخصی با یک بی‌خانمان مواجه شود که در سرمای شدید به کمک فوری نیاز دارد، باید شرایط خاص این موقعیت را در نظر بگیرد و بر اساس اصل محبت، به او کمک کند، حتی اگر این کار برخلاف قانون باشد. این رویکرد نشان می‌دهد که موقعیت‌گرایی به جای تأکید بر قوانین، بر نتایج و شرایط خاص تمرکز دارد.

با وجود جذابیت‌های موقعیت‌گرایی در ارائه انعطاف‌پذیری، این چارچوب با انتقادات جدی مواجه است. یکی از مهم‌ترین انتقادات این است که فقدان قواعد ثابت می‌تواند به تصمیم‌گیری‌های ناسازگار و حتی خودسرانه منجر شود. اگر هر فرد بر اساس شرایط خاص تصمیم بگیرد، چگونه می‌توان از عدالت و برابری در جامعه اطمینان حاصل کرد؟ برای مثال، در یک سازمان، اگر مدیران بر اساس موقعیت‌های خاص، با کارکنان رفتار متفاوتی داشته باشند، این امر می‌تواند به احساس تبعیض و نارضایتی منجر شود.

انتقاد دیگر این است که موقعیت‌گرایی ممکن است به توجیه اعمال غیراخلاقی منجر شود، زیرا افراد می‌توانند ادعا کنند که شرایط خاص، تصمیم آن‌ها را توجیه می‌کند. برای نمونه، یک سیاستمدار ممکن است ادعا کند که رشوه‌خواری در شرایط خاص برای حفظ ثبات سیاسی ضروری بوده است. این ابهام در معیارهای قضاوت، یکی از نقاط ضعف این چارچوب است.

علاوه بر این، پیش‌بینی نتایج تصمیم‌ها در هر موقعیت، اغلب دشوار است. فلچر تأکید داشت که تصمیم‌ها باید بر اساس نتایج قابل پیش‌بینی باشند، اما در بسیاری از موقعیت‌های پیچیده، پیش‌بینی دقیق نتایج غیرممکن است. برای مثال، در یک بحران پزشکی، چگونه می‌توان پیش‌بینی کرد که نجات یک بیمار خاص چه تأثیرات بلندمدتی بر منابع بیمارستان یا دیگر بیماران خواهد داشت؟ این عدم قطعیت می‌تواند تصمیم‌گیری را دشوارتر کند.