مسئولیت شرکا در قبال بدهی‌های شرکت

مسئولیت شرکا در شرکت تضامنی

در شرکت تضامنی هر شریک به طور نامحدود نسبت به تمام بدهی‌های شرکت مسئول است؛ به همین علت گاه مجوز فعالیت‌های حساس مثل صرافی را فقط به شرکت‌های تضامنی می‌دهند تا منابع طلب‌کاران تأمین شود. برای درک بهتر مسئولیت شرکا در این شرکت، فرض کنید میلاد و بهرام شرکای یک شرکت تضامنی باشند. اگر شرکت ده میلیارد تومان بدهکار شود، طلبکاران به خود شرکت مراجعه می‌کنند اما اگر شرکت نتواند تمام بدهی آن‌ها را بپردازد، بعد از انحلال آن می‌توانند به میلاد، بهرام یا هر دوی آن‌ها مراجعه کنند.

در مورد شرکت تضامنی باید به دو نکته توجه کنیم. اول این که گفتیم طلبکاران صرفاً زمانی می‌توانند به شرکا مراجعه کنند که شرکت منحل شده باشد. نکته دوم این است که طلبکاران به روابط بین میلاد و بهرام کاری ندارند و برای دریافت مطالبات خود به هر کدام که بخواهند یا حتی هر دوی ایشان مراجعه می‌کنند. هر جا از عبارت «مسئولیت تضامنی» استفاده می‌شود، منظور این است که طلبکار می‌تواند به هر کدام از شرکا که ‌می‌خواهد مراجعه کنند و آن شریک یا شریکان باید کلّ طلب او را بپردازند (صرفنظر از این که چقدر در شرکت سهم دارند).

اما از سوی دیگر وقتی یک یا چند شریک، طلبِ طلبکاران را پرداخت کردند می‌توانند به سایر شرکا مراجعه کنند و از آن‌ها بخواهند که سهم‌شان از پرداخت بدهی را بپردازند. مثلاً اگر سهم‌الشرکه میلاد نصف بهرام بوده باشد، بهرام که ۹۰۰ میلیون پرداخت کرده از میلاد می‌خواهد که ۳۰۰ میلیون تومان به او پرداخت کند. در این جا نهایتاً بهرام ۶۰۰ میلیون و میلاد ۳۰۰ میلیون تومان از بدهی را پرداخته است.  البته شاید در اساس‌نامه ترتیب دیگری پیش‌بینی شده باشد، مثلاً به موجب توافق شرکا مقرر شده باشد که: «صرفنظر از مقدار سهم‌الشرکه، مسئولیت شرکا نسبت به دیون شرکت برابر است». در این حالت بهرام می‌تواند ۴۵۰ میلیون تومان از میلاد مطالبه کند.

مسئولیت شرکا در شرکت نسبی

در شرکت نسبی، اگر دارایی شرکت برای پرداخت بدهی‌ها کافی نباشد، مسئولیت شرکا نامحدود است و به آورده‌هایشان خلاصه نمی‌شود. اما هر شریک به تنهایی مسئول کلّ بدهی‌ها نیست (یعنی مسئولیت تضامنی ندارد)، بلکه متناسب با سهم‌الشرکه خود مسئول درصدی از بدهی‌ها است. مثلاً اگر سهم‌الشرکه سارا دو میلیون و سهم‌الشرکه الهام هشت میلیون تومان باشد و طلبکاری بخواهد بعد از انحلال شرکت برای ۱۰۰ میلیون تومان به آن‌ها مراجعه کند، سهم الهام ۸۰ میلیون و سهم سارا ۲۰ میلیون تومان است و نمی‌تواند کل ۱۰۰ میلیون را فقط از الهام یا فقط از سارا بخواهد. این در حالی است که اگر شرکت تضامنی بود، طلبکار می‌توانست کل ۱۰۰ میلیون را از الهام یا از سارا بخواهد و چنین محدودیتی نداشت. گفتنی است که در شرکت نسبی، همچون شرکت تضامنی، طلبکاران فقط بعد از انحلال شرکت می‌توانند به شرکا مراجعه کنند و قبل از آن طلب‌شان فقط از دارایی شرکت قابل پرداخت است.

مسئولیت شرکا در شرکت مسئولیت محدود

در شرکت مسئولیت محدود هر شریک به میزان سرمایه خود در شرکت نسبت به بدهی‌ها مسئول است. پس وقتی شرکت مسئولیت محدود بدهکار می‌شود، طلبکاران باید طلب خود را از دارایی شرکت وصول کنند و حق مراجعه‌ به شریکان را ندارند. به عبارتی اگر میزان بدهی‌های شرکت از دارایی آن بیشتر شود، تمام سرمایه‌ی شریکان در شرکت به واسطه‌ی پرداخت بدهی‌ها از بین می‌رود و چیزی برای خودشان باقی نمی‌ماند. مسئولیت شرکا در شرکت مسئولیت محدود به همین میزان خلاصه می‌شود و بیش از آن مسئولیتی نخواهند داشت.

در شرکت مسئولیت محدود گاهاً شرایطی اتفاق می‌افتد که مسئولیت بعضی شرکا یا همه‌ی آن‌ها از حالت محدود خود خارج شده و به مسئولیت تضامنی تبدیل می‌شود؛ در چنین شرایطی طلبکاران می‌توانند هر کدام از شرکایی که مسئولیت‌شان تضامنی شده است مراجعه کنند. در ادامه با این موارد آشنا می‌شوید.

۱- مطابق ماده ۹۵ قانون تجارت، اگر در اسم شرکت مسئولیت محدود، اسم یک یا چند شریک درج شود، آن شریک یا شریکان -که اسم آن‌ها درج شده- نسبت به اشخاص ثالث مسئولیت تضامنی دارند. مثلاً فرض کنید که احمد و نوید شرکتی به اسم «شرکت مسئولیت محدود احمد نفیسی و ستارگان غرب» را ثبت کرده باشند. علی‌رغم این که شرکت مزبور مسئولیت محدود است، اما احمد نفیسی نسبت به اشخاص ثالث -هر شخصی جز خود شرکت و شرکای آن- مسئولیت تضامنی دارد، زیرا نام او در اسم شرکت آمده است. بنابراین اگر دارایی شرکت کم‌تر از بدهی‌های آن باشد، بر خلاف آن چه در مورد شرکت مسئولیت محدود گفتیم، طلبکاران می‌توانند بعد از انحلال شرکت به احمد مراجعه کنند و طلب‌شان را از او بخواهند.

۲- مطابق ماده ۹۵ قانون تجارت، عبارت «مسئولیت محدود» باید لزوماً در اسم شرکت‌ مسئولیت محدود قید شود، وگرنه آن شرکت در برابر اشخاص ثالث تضامنی محسوب می‌شود. با توجه به این که تضامنی محسوب شدن شرکت برای شرکا خطرناک است، عموماً در مُهر شرکت‌های مسئولیت محدود یا ورقه‌های سربرگ‌دار متعلق به شرکت می‌بینیم که عبارت «مسئولیت محدود» مستقیماً جزئی از اسم شرکت است یا داخل پرانتز به آن اشاره می‌شود. مثلاً می‌نویسند شرکت مسئولیت محدود فلان، یا می‌نویسند شرکت فلان (مسئولیت محدود).

۳- در درس تشکیل شرکت تجاری گفتیم که برای تشکیل شرکت مسئولیت محدود باید تمام سرمایه نقدی پرداخت و آورده‌های غیرنقدی ارزش‌گذاری و تسلیم شده باشند. همچنین باید در شرکت‌نامه مشخص شود که آورده‌های غیرنقدی چه میزان ارزش‌گذاری شده‌اند. اگر هر کدام از این موارد انجام نشود، شرکت تشکیل نمی‌شود و باطل است. اگر شرکتی به این دلایل تشکیل نشود، دو گروه نسبت به خسارات وارد شده به شرکا یا اشخاص ثالث مسئولیت تضامنی دارند. یعنی شخصی که خسارت دیده می‌تواند برای جبران خسارت -و نه چیز دیگر- مستقیماً به آن‌ها مراجعه کند.

گروه اول شرکایی هستند که عدم تشکیل شرکت منتسب به عمل آن‌ها است. مثل شریکی که باید بخشی از سرمایه شرکت را می‌پرداخت، اما این کار را نکرد و شرکت تشکیل نشد.

گروه دوم هیأت ناظران و مدیرانی هستند که در زمان ابطال شرکت یا بلافاصله بعد از آن سر کار بوده‌ و به وظایف خود در ارتباط با تشکیل شرکت -مواردی که بالا گفتیم- عمل نکرده‌اند.

۴- در شرکت مسئولیت محدود، اگر آورده‌های غیرنقدی وجود داشته باشد، خود شرکا آن‌ها را ارزش‌گذاری می‌کنند و نیازی به کارشناس رسمی دادگستری نیست. مثلاً اگر یکی از شرکا دستگاهی به عنوان سرمایه بیاورد، شرکای دیگر ارزش آن را ۵۰۰ میلیون تومان برآورد می‌کنند. اگر شرکا، آورده‌های غیرنقدی را بیش از قیمت واقعی ارزش‌گذاری کنند، نسبت به مابه‌التفاوت آن در برابر اشخاص ثالث مسئولیت تضامنی دارند. پس اگر آورده‌های نقدی ۲۰۰ میلیون تومان بیش از قیمت واقعی‌شان ارزش‌گذاری شده‌ باشند، طلبکاران می‌توانند تا ۲۰۰ میلیون تومان به هر کدام از شرکا، بعضی از شرکا، یا حتی همه‌ی آن‌ها مراجعه کنند.

مسئولیت شرکا در شرکت سهامی عام و سهامی خاص

در شرکت سهامی، مسئولیت هر شریک -سهام‌دار- نسبت به بدهی‌ها محدود به مبلغ اسمی سهام او است. در شرکت‌های سهامی،‌ سرمایه به قطعات کوچک و مساوی سهام تقسیم می‌شود. بدیهی است که وقتی شرکت بدهکار می‌شود و سرمایه‌ی آن از بین می‌رود به ضرر سهام‌داران است، اما مسئولیت آن‌ها به مبلغ اسمی سهام‌شان محدود می‌شود و طلبکاران شرکت نمی‌توانند مستقیماً به سهام‌داران مراجعه کنند. پس وقتی تمام دارایی شرکت صرف پرداخت بدهی‌های آن می‌شود، سهام‌داری که هزار سهم داشته به اندازه‌ی هزار سهم خود ضرر می‌کند، اما طلب‌کاران نمی‌توانند باقی طلب‌شان را از او بخواهند.

البته یک حالت خاص نباید از قلم بیافتد. گاه سهام‌دار تعهد می‌کند که مبالغ مربوط به سهام را بعدا‍ً بپردازد. مثلاً شاید سهام‌داری که هزار سهم دارد، هنوز ۲۰% از مبلغ سهام‌های دریافتی خود را پرداخت نکرده باشد. اگر بعضی سهام‌داران بخشی از مبلغ سهام‌شان را نپرداخته باشند، طلب‌کاران می‌توانند بابت باقی مبلغ سهام به آن‌ها مراجعه کنند. البته طلب‌کار نمی‌تواند فقط به یک یا چند سهام‌دار مشخص مراجعه کند، بلکه باید بدون تبعیض به تمام سهام‌دارانی که مبالغ مربوطه را نپرداخته‌اند مراجعه کند و از آن‌ها بخواهد که آن چه قبلاً تعهد کرده‌اند را کامل پرداخت کنند.

مسئولیت شرکا در شرکت مختلط غیرسهامی

در شرکت مختلط غیر سهامی، یک یا چند شریک داریم که به آن‌ها شرکای با مسئولیت محدود گفته می‌شود؛ بدیهی است مسئولیت این شرکا محدود است. اما علاوه بر آن‌ها، یک یا چند شریک وجود دارد که مسئولیت‌شان نامحدود است و شرکای ضامن نامیده می‌شوند.

مسئولیت شرکای گروه اول به سهم‌الشرکه آن‌ها محدود می‌شود، یعنی وضعیت‌شان مشابه شرکا در شرکت مسئولیت محدود است و طلبکاران نمی‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند. اما مسئولیت شرکای ضامن مثل مسئولیت شرکا در شرکت تضامنی است، پس اگر دارایی شرکت برای پرداخت بدهی‌ها کافی نباشد، طلبکاران بعد از انحلال شرکت می‌توانند به آن‌ها مراجعه کنند و باقی طلب را از آن‌ها بخواهند. البته تأکید می‌کنیم که طلبکاران فقط بعد از انحلال شرکت می‌توانند مستقیماً به شرکای ضامن مراجعه کنند.

در بعضی موارد خاص، مسئولیت شرکای غیرضامن -که در حالت عادی مسئولیت‌شان محدود است- به مسئولیت تضامنی تبدیل می‌شود که در ادامه به آن‌ها اشاره کرده‌ایم.

۱- اگر اسم شریکی که مسئولیت محدود دارد جزئی از اسم شرکت باشد، آن شریک نیز در مقابل طلبکاران، شریک ضامن محسوب می‌شود. شبیه این مقرره در مورد شرکت‌های مسئولیت محدود نیز وجود داشت.

۲- وقتی شریک با مسئولیت محدود برای شرکت معامله‌ای انجام می‌دهد، در مورد تعهدات ناشی از آن معامله نسبت به طرف دیگر در حکم شریک ضامن است. تنها استثنا وقتی است که شریک به عنوان وکیل شرکت معامله می‌کند و سمت خود را به اطلاع طرف دیگر می‌رساند. مثلاً فرض کنید سارا به عنوان عضو هیأت مدیره بدون آن که وکیل شرکت باشد با نوید قرارداد می‌بندد. اگر شرکت به واسطه‌ی همین قرارداد به نوید بدهکار شود و دارایی شرکت برای پرداخت بدهی کافی نباشد، نوید بعد از انحلال شرکت می‌تواند برای دریافت طلب خود به شرکای ضامن و همچنین سارا مراجعه کند. البته اگر سارا بتواند ثابت کند که به عنوان وکیل شرکت معامله کرده و موضوع را به اطلاع نوید رسانده است، از دایره‌ی شرکای ضامن خارج می‌شود و نوید نمی‌تواند به او مراجعه کند. تأکید می‌کنیم که در این مثال سارا فقط در مورد همین قرارداد و نسبت به نوید -نه دیگران- مسئولیت تضامنی دارد.

۳- همانطور که در درس تشکیل شرکت گفتیم، تشکیل شرکت با ثبت شرکت متفاوت است. شرکت‌ها ابتدا تشکیل می‌شوند و سپس به ثبت می‌رسند. اگر شرکت مختلط غیرسهامی قبل از ثبت شدن با دیگران معامله کند، شرکای مسئولیت محدود نسبت به طرف دیگر معامله و در مورد تعهداتی که به واسطه‌ معامله به وجود می‌آید در حکم شریک ضامن هستند، مگر ثابت کنند که طرف دیگر از محدود بودن مسئولیت‌شان اطلاع داشته است. مثلاً فرض کنید یک شرکت مختلط غیرسهامی قبل از ثبت شدن، ملکی را خریداری کند اما مبلغ آن را در موعد مقرر نپردازد. در این حالت فروشنده‌ی ملک می‌‌تواند علاوه بر شرکای ضامن، به شرکای مسئولیت محدود نیز مراجعه کند. اما اگر شریکانی که مسئولیت‌شان محدود بوده اثبات کنند که فروشنده از محدود بودن مسئولیت‌شان مطلع بوده است، فروشنده نمی‌تواند به آن‌ها مراجعه کند و باید طلب خود را از شریک یا شرکای ضامن بخواهد.

مسئولیت شرکا در شرکت مختلط سهامی

در شرکت مختلط سهامی بعضی شرکا سهام‌دار و بعضی ضامن هستند. اگر شرکت بدهکار شود، طلبکاران در وهله اول طلب خود را از دارایی شرکت وصول می‌کنند. اما اگر دارایی شرکت کافی نباشد،‌ طلب‌کاران می‌توانند بعد از انحلال شرکت به شرکای ضامن مراجعه کنند. مسئولیت شرکای سهامی محدود به مبلغ اسمی سهام آن‌ها است و مسئولیت دیگری ندارند، لذا طلبکاران نمی‌توانند بعد از انحلال شرکت به آن‌ها مراجعه کنند. البته اگر سهام‌داران مبلغ سهام خود را کامل نپرداخته باشند، مشابه آن چه راجع به شرکت‌های سهامی گفتیم، طلب‌کاران می‌توانند بابت مبلغ پرداخت نشده به آن‌ها مراجعه کنند. خلاصه آن که در این شرکت، مسئولیت شرکای ضامن مثل وضعیت شرکا در شرکت‌های تضامنی و مسئولیت شرکای سهام‌دار مثل وضعیت شرکا در شرکت‌های سهامی است.