شما در حال خواندن درس فرایندهای شناختی: توجه، حافظه، ارزیابی و قضاوت از مجموعه روان‌شناسی تصمیم‌گیری هستید.
شناخت سیستم ذهنی است که به واسطه آن توانایی درک، تفسیر و معنا بخشی به جهان پیرامون را می‌یابیم. این سیستم از مجموعه‌ای از سازوکارها تشکیل شده که در علوم شناختی به آنها فرایندهای شناختی می‌گویند. این فرایندها طیف گسترده‌ای از توانمندی‌ها همچون: ادراک، توجه، حافظه، زبان، استدلال، تفکر، یادگیری، قضاوت و آگاهی را در بر می‌گیرند که هر یک نقش ویژه‌ای در پردازش داده‌ها و اطلاعات دارند.
اگر چه تمام فرایندهای شناختی می‌توانند در شکل‌گیری تصمیم‌ها موثر باشند، اما محدودیت‌های زمانی و ضرورت تمرکز بر عوامل کلیدی، ما را بر آن می‌دارد تا در این درس، تنها به چهار فرایند اساسی شامل «توجه»، «حافظه»، «ارزیابی» و «قضاوت» بپردازیم. در ادامه ضمن معرفی دقیق‌تر مفاهیم شناخت و فرایندهای شناختی، این چهار فرایند و عوامل مؤثر بر آنها را بررسی خواهیم کرد.
منظور از شناخت و فرایندهای شناختی چیست؟
شناخت (Cognition) به تمام فعالیت‌های ذهنی اطلاق می‌شود که از طریق آنها، جهان پیرامون را درک می‌کنیم، با آن ارتباط می‌گیریم و به آن معنا می‌بخشیم. وقتی منظره‌ای را می‌بینیم و آن را زیبا می‌یابیم، متنی را می‌خوانیم و می‌فهمیم، یا مساله‌ای را حل می‌کنیم، همه نمونه‌هایی از شناخت هستند.
تصور کنید در یک کافه نشسته‌ایم و یک فنجان قهوه در مقابل ما قرار دارد. در همین لحظه، فرآیندهای شناختی متعددی در حال وقوع هستند: چشمان ما شکل و رنگ فنجان را می‌بینند، ذهن آن را به عنوان فنجان قهوه شناسایی می‌کند، رایحه‌ای که به مشام می‌رسد را با تجربیات گذشته پیوند می‌زنیم، و حتی ممکن است خاطرات عاطفی مرتبط با نوشیدن قهوه در یادمان زنده شود. تمام این فرایندها بخشی از شناخت هستند.
یا مثلاً وقتی که با یک غریبه صحبت می‌کنیم، می‌توانیم تا حد زیادی حالات چهره، لحن صدا و زبان بدن او را تحلیل کنیم. همزمان، دانش زبانی خود را به کار می‌گیریم تا معنای کلمات را بفهمیم و پاسخی مناسب ارائه کنیم. این توانایی درک و تعامل با دیگران، نمونه‌ای از شناخت است که بنیان روابط انسانی را شکل می‌دهد.
برای اینکه شناخت اتفاق بیافتد، ذهن از مجموعه‌ای عملیات پیچیده و مرتبط به هم استفاده می‌کند که فرایندهای شناختی نامیده می‌شوند. این فرایندها ابزارهایی هستند که مغز برای دریافت و پردازش اطلاعات استفاده می‌کند. برای مثال، وقتی در خیابان راه می‌رویم، فرایند توجه کمک می‌کند تا از بین همه محرک‌های موجود به موارد مهم‌تر توجه کنیم. همزمان، فرایند حافظه قوانین عبور و مرور را یادآوری می‌کند، و فرایندهای ارزیابی و قضاوت کمک می‌کنند تا تصمیم بگیریم چه زمانی و از کجا عبور کنیم.
روانشناسان، طیف گسترده‌ای از فرایندهای شناختی را شناسایی و مطالعه کرده‌اند. اما با توجه به گستردگی و پیچیدگی فرایندهای شناختی، مطالعه جامع آنها نیازمند صرف زمان و انرژی قابل توجهی است. از این رو، تمرکز ما بر چهار فرایند بنیادی و حیاتی خواهد بود که نقشی تعیین‌کننده در تصمیم‌گیری دارند: توجه، حافظه، ارزیابی و قضاوت.
فرایند توجه
ذهن به طور مداوم در معرض حجم عظیمی از اطلاعات محیطی است. برای درک بهتر این موضوع، می‌توان تجربه حضور در یک فروشگاه را تصور کرد. در چنین محیطی، ذهن به طور همزمان با طیف گسترده‌ای از محرک‌های حسی و اطلاعاتی مواجه است؛ از اطلاعات مربوط به محصولات تا قیمت‌ها، پیام‌های تبلیغاتی، صدای گفتگوی مشتریان و موسیقی در فضای فروشگاه. با این حال، ظرفیت پردازش ذهن با محدودیت‌های جدی روبرو است. این محدودیت‌ها باعث می‌شوند که ذهن نتواند تمام اطلاعات دریافتی را به طور همزمان پردازش کند. در این شرایط، سازوکار توجه (Attention) به عنوان یک فرایند شناختی فعال می‌شود و امکان می‌دهد تا از میان انبوه محرک‌های محیطی، منابع ذهنی را به صورت هدفمند بر روی اطلاعات مهم و ضروری تمرکز کنیم.
ساز و کار توجه را می‌توانیم از لحاظ ارادی بودن به دو گروه تقسیم کنیم: توجه خودکار و توجه ارادی.
توجه خودکار که به آن توجه واکنشی نیز گفته می‌شود، یک مکانیسم دفاعی سریع و غیرارادی است که برای محافظت از بقا تکامل یافته است. این مکانیزم بدون نیاز به پردازش آگاهانه و در کسری از ثانیه فعال می‌شود. برای مثال، وقتی صدای بلند و غیرمنتظره‌ای می‌شنویم، به طور خودکار توجه ما به سمت منبع صدا جلب می‌شود. همچنین، تغییرات ناگهانی در محیط مانند حرکت‌های سریع در میدان دید یا تغییرات قابل توجه در شدت نور، به طور خودکار توجه ما را به خود جلب می‌کنند.
در مقابل توجه ارادی یا آگاهانه، فرایندی است که تحت کنترل هوشیارانه ما قرار دارد. این توجه در موقعیت‌هایی که نیاز به تمرکز عمیق داریم، نقش اساسی ایفا می‌کند. برای نمونه، هنگام مطالعه یک متن تخصصی در یک محیط شلوغ، یا زمانی که در حال یادگیری یک مهارت جدید هستیم، از این نوع توجه استفاده می‌کنیم.
این دو نوع توجه با یکدیگر تعامل و همکاری دارند؛ برای مثال در حین رانندگی، توجه خودکار نسبت به خطرات احتمالی مانند حرکت ناگهانی خودروهای دیگر یا عابران پیاده هشیار است و واکنش‌های سریع و حیاتی را امکان‌پذیر می‌سازد. همزمان، توجه ارادی مشغول وظایف پیچیده‌تری مانند رعایت مقررات رانندگی و برنامه‌ریزی مسیر است.
تعامل میان توجه خودکار و ارادی، یا به طور کلی هدابت توجه به آن چه لازم است، تنها بخشی از پیچیدگی سیستم توجه است. ذهن برای عملکرد مؤثر باید بتواند علاوه بر هدایت توجه، آن را برای مدت مناسب حفظ کند یا در صورت نیاز توجه را میان چند فعالیت تقسیم کند. مثلاً در کلاس درس باید بتوانیم برای چند ساعت به استاد گوش دهیم و یادداشت‌برداری کنیم. انجام این کار نیازمند «پایداری توجه» و «توانایی تقسیم توجه» است.
پایداری توجه به معنای توانمندی حفظ تمرکز بر یک موضوع یا فعالیت در گذر زمان است. این توانمندی برای یادگیری و درک عمیق مطالب ضروری است، زیرا توجه لحظه‌ای برای درک عمیق کافی نیست.
حفظ توجه برای مدت طولانی، معمولاً دشوار است و انرژی زیادی صرف می‌کند. این موضوع ریشه در دو محدودیت اساسی دارد: نخست، منابع شناختی ذهن محدود هستند و مغز در هر لحظه تنها می‌تواند بخش مشخصی از ظرفیت توجهی خود را مدیریت کند. دوم، مغز در طول تکامل، برای بقا و محافظت در برابر خطرات احتمالی، توانایی پایش مداوم محیط را کسب کرده است. این ویژگی که به شکل واکنش خودکار و سریع به تغییرات محیطی بروز می‌کند، گرچه برای بقا ضروری است، اما می‌تواند به راحتی رشته افکار و تمرکز ما را مختل سازد.
اما گفتیم که در کنار پایداری توجه، توانایی تقسیم توجه میان چند فعالیت نیز مهم است. پژوهشگران در مورد ماهیت این توانایی دو دیدگاه متفاوت دارند: برخی معتقدند مغز می‌تواند منابع شناختی خود را همزمان میان چند فعالیت تقسیم کند. گروهی دیگر بر این باورند که آن چه ما توجه تقسیم‌شده می‌نامیم، در واقع جابجایی بسیار سریع توجه میان فعالیت‌های مختلف است.
اما فارغ از این که کدام دیدگاه را بپذیریم، به نظر می‌رسد که اگر منابع شناختی مورد نیاز برای انجام دو فعالیت مشابه هم باشند، عملکرد به طور قابل توجهی افت می‌کند. مثلاً فرض کنید بخواهیم همزمان با خواندن یک مقاله علمی، نامه بنویسیم. هر دوی این فعالیت‌ها به پردازش زبانی نیاز دارند و از منابع شناختی مشابهی استفاده می‌کنند. در نتیجه، مغز نمی‌تواند به طور مؤثر منابع پردازش زبانی را بین این دو فعالیت تقسیم کند. در مقابل انجام همزمان فعالیت‌هایی که از منابع شناختی متفاوت استفاده می‌کنند، آسان‌تر است. برای مثال دویدن در پارک عمدتاً به کنترل حرکتی و هماهنگی فیزیکی نیاز دارد، در حالی که گوش دادن از منابع شناختی متفاوتی استفاده می‌کند. به همین دلیل انجام همزمان این دو فعالیت کاملاً امکان‌پذیر است.
عامل مهم دیگر در انجام همزمان چند فعالیت، تسلط و مهارت فرد در انجام هر یک از آن‌هاست. با افزایش مهارت در یک فعالیت، بخشی از فرآیندهای مرتبط با آن به صورت خودکار انجام می‌شوند و نیاز به منابع شناختی کمتری خواهند داشت. این امر امکان تخصیص منابع شناختی به فعالیت دوم را فراهم می‌کند و در نتیجه، انجام همزمان فعالیت‌ها تسهیل می‌شود. برای مثال، یک راننده تازه‌کار معمولاً نمی‌تواند حین رانندگی به خوبی در مکالمه شرکت کند، اما یک راننده باتجربه که بسیاری از جنبه‌های رانندگی برایش خودکار شده است، می‌تواند با سهولت بیشتری این دو فعالیت را همزمان انجام دهد.
فرایند حافظه
حافظه (Memory) فرایندی شناختی است که امکان ثبت، نگهداری، بازیابی و بازسازی اطلاعات را فراهم می‌کند. این سیستم نقشی محوری در شکل‌گیری هویت، یادگیری و تجربیات روزمره دارد.
حافظه دارای چهار عملکرد اساسی است:
۱- رمزگذاری: امکان می‌دهد اطلاعات دریافتی از محیط را به کدهایی تبدیل کنیم که برای مغز قابل پردازش باشند؛ مثلاً وقتی برای اولین بار یک نام جدید را می‌شنویم، ذهن‌مان آن را به صورت الگویی از اصوات و معانی رمزگذاری می‌کند.
۲- ذخیره‌سازی: از طریق آن می‌توانیم اطلاعات رمزگذاری شده را در بخش‌های مختلف حافظه نگهداری کنیم؛ مثلاً نام جدیدی که شنیده‌ایم در حافظه ما ذخیره می‌شود.
۳- بازیابی: امکان می‌دهد تا اطلاعات ذخیره شده را در زمان مورد نیاز به یاد آوریم؛ مثلاً وقتی می‌خواهیم آن نام را در یک مکالمه استفاده کنیم، می‌توانیم آن را از حافظه بازیابی کنیم.
۴- بازسازی: به معنای توانایی تغییر و به‌روزرسانی اطلاعات است؛ یعنی هر بار که چیزی را به یاد می‌آوریم، ممکن است جزئیات جدیدی به آن اضافه کنیم یا برخی جزئیات قدیمی را تغییر دهیم. مثلاً وقتی جلسه‌ای را به یاد می‌آوریم، ممکن است با توجه به تجربیات جدیدمان، برداشت متفاوتی از آن داشته باشیم.
سیستم حافظه از سه بخش اصلی تشکیل شده است: حافظه حسی، حافظه کوتاه‌مدت و حافظه بلندمدت.
حافظه حسی، اطلاعات حسی خام را برای مدت بسیار کوتاهی، معمولاً در حد چند میلی‌ثانیه تا چند ثانیه، نگه می‌دارد. نقش حافظه حسی در مدیریت حجم عظیم اطلاعات دریافتی از محیط است. مغز در هر لحظه با میلیون‌ها داده حسی شامل اطلاعات بینایی، شنوایی، لامسه، بویایی و چشایی مواجه است. حافظه حسی با نگهداری موقت این داده‌ها، به مغز فرصت می‌دهد تا داده‌های مهم و معنادار را شناسایی و انتخاب کند.
بعد از این مرحله‌ها، داده‌های که از فیلتر حافظه حسی عبور کرده‌اند وارد حافظه کوتاه‌مدت می‌شوند. ظرفیت این حافظه محدود است و اطلاعات را معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ ثانیه نگهداری می‌کند.
تحقیقات نشان داده‌اند این نوع حافظه علاوه بر امکان نگهداری موقت اطلاعات، می‌تواند آنها را پردازش کند. روانشناسان از اصطلاح حافظه کاری برای توصیف این قابلیت استفاده می‌کنند. حافظه کاری را می‌توان به یک میز کار ذهنی تشبیه کرد. همانطور که روی یک میز کار می‌توانیم همزمان اشیای مختلف را قرار دهیم و با آنها کار کنیم، در حافظه کاری نیز می‌توانیم به صورت همزمان اطلاعات را نگه داشته و آنها را پردازش کنیم. مثلاً موقع حل یک مسأله ریاضی، حافظه کاری به طور همزمان هم اعداد را نگه می‌دارد و هم امکان می‌دهد عملیات محاسباتی روی آنها انجام دهیم.
پس از پردازش اطلاعات در حافظه حسی و کوتاه‌مدت، برخی از این اطلاعات به مرحله عمیق‌تر و پایدارتری از حافظه راه می‌یابند که به آن حافظه بلندمدت می‌گویند. حافظه بلندمدت، برخلاف حافظه کاری که محدودیت زمانی و ظرفیتی دارد، می‌تواند حجم عظیمی از اطلاعات را برای مدت‌های طولانی، از چند دقیقه تا پایان عمر، در خود نگه دارد. این حافظه همچون کتابخانه‌ای عظیم تمام دانسته‌ها، مهارت‌ها، و تجربیات زندگی ما را در خود جای می‌دهد.
انتقال اطلاعات از حافظه کاری به حافظه بلندمدت یک فرایند هوشمندانه است. ذهن معمولاً اطلاعاتی را برای ذخیره‌سازی بلندمدت انتخاب می‌کند که یا از نظر عاطفی برای ما مهم هستند (مثل خبر قبولی در دانشگاه)، یا به دفعات تکرار می‌شوند (مثل تمرین یک مهارت جدید)، یا با دانسته‌های قبلی ما ارتباطی معنادار دارند (مثل یادگیری مفاهیم جدید در رشته تخصصی‌مان). به همین دلیل است که وقتی مطلبی را با علاقه و درک عمیق می‌آموزیم، یا آن را به تجربیات شخصی‌مان پیوند می‌زنیم، احتمال به خاطر سپردن آن بسیار بیشتر می‌شود.
متخصصان حافظه بلندمدت را به دو نوع اصلی تقسیم کرده‌اند: حافظه آشکار و حافظه ضمنی.
حافظه آشکار، همانطور که از نامش پیداست، شامل اطلاعاتی است که می‌توانیم آگاهانه به آنها دسترسی پیدا کنیم و درباره‌شان صحبت کنیم. این حافظه دو بخش دارد: حافظه رویدادی و حافظه معنایی. حافظه رویدادی مانند دفترچه خاطرات شخصی ما عمل می‌کند و تجربیات زندگی‌مان را ثبت می‌کند؛ مثل خاطره اولین روز دانشگاه یا جشن تولد سال گذشته. اما حافظه معنایی شبیه دایرةالمعارف است و دانش عمومی ما درباره جهان را در خود جای می‌دهد؛ مثل این که پایتخت فرانسه پاریس است یا آب در دمای صد درجه می‌جوشد.
حافظ ضمنی، به عنوان نوع دیگری از حافظه بلندمدت، به طور ناخودآگاه بر رفتار و عملکرد ما تأثیر می‌گذارد. مثلاً وقتی دوچرخه‌سواری می‌کنیم، نیازی نیست درباره نحوه حفظ تعادل یا پدال زدن فکر کنیم؛ این مهارت در حافظه رویه‌ای ما (یکی از انواع حافظه ضمنی) ذخیره شده است. یا وقتی صدای موسیقی محبوب‌مان را می‌شنویم و ناخودآگاه احساس خوبی به ما دست می‌دهد، این واکنش از حافظه عاطفی ما (نوع دیگری از حافظه ضمنی) نشأت می‌گیرد.
فرایند ارزیابی
تصور کنید می‌خواهیم برای آخر هفته برنامه‌ریزی کنیم؛ گزینه‌های متعددی پیش روی ما است: می‌توانیم به پارک برویم و از طبیعت لذت ببریم، در سینما فیلم جدیدی تماشا کنیم، در کافه وقت بگذرانیم، یا در مرکز خرید گشت و گذار کنیم. یا زمانی که قصد خرید لباس داریم، با طیف گسترده‌ای از انتخاب‌ها مواجهیم: رنگ‌های متنوع، مدل‌های گوناگون، و قیمت‌های مختلف. اما سؤال این است: ذهن ما چگونه این گزینه‌ها را بررسی و تحلیل می‌کند؟ در اینجاست که فرایند ارزیابی (Evaluation) نقش خود را ایفا می‌کند.
ارزیابی، فرایندی است که طی آن ذهن به بررسی و تحلیل ویژگی‌ها و جنبه‌های مختلف هر گزینه می‌پردازد. در این فرایند، ذهن اطلاعات مربوط به هر گزینه را کنار هم قرار می‌دهد، آنها را با تجربیات و دانش قبلی مقایسه می‌کند، و تصویری روشن از مزایا و محدودیت‌های هر گزینه به دست می‌آورد.
ارزیابی در تمام لحظات زندگی جریان دارد. حتی در ساده‌ترین فعالیت‌ها، مانند انتخاب مسیر رفتن به محل کار، ذهن ما به طور خودکار شروع به ارزیابی می‌کند: ترافیک مسیرهای مختلف را در نظر می‌گیرد، زمان رسیدن به مقصد را تخمین می‌زند، و هزینه‌های احتمالی هر مسیر را محاسبه می‌کند.
در ادامه برای درک بهتر فرایند ارزیابی، چند عملکرد اساسی آن را بررسی می‌کنیم.
اغلب ارزیابی با دریافت و پردازش اطلاعات شروع می‌شود. مغز از طریق سیستم‌های حسی مختلف، اطلاعات را از محیط دریافت می‌کند. برای مثال، هنگام خرید یک گوشی موبایل جدید، چشم‌ها اطلاعات مربوط به طراحی و ظاهر دستگاه را دریافت می‌کنند، دست‌ها اطلاعات مربوط به وزن و کیفیت ساخت را منتقل می‌کنند، و گوش‌ها صدای بلندگوهای دستگاه را می‌سنجند. تمام این اطلاعات به صورت همزمان دریافت و پردازش می‌شوند.
دومین جنبه مهم، فعال‌سازی و استفاده از حافظه است. در لحظه ارزیابی، مغز به سرعت تجربیات و دانش مرتبط را از حافظه فراخوانی می‌کند. مثلاً برای خرید گوشی، تجربیات قبلی با مدل‌های مختلف، دانش فنی در مورد مشخصات گوشی‌های هوشمند، و حتی خاطرات مربوط به مشکلات گوشی‌های قبلی، به طور خودکار در دسترس قرار می‌گیرند.
جنبه سوم، تحلیل و وزن‌دهی به معیارها است. ذهن به طور هوشمندانه‌ای اهمیت نسبی معیارهای مختلف را تعیین می‌کند. این وزن‌دهی پویاست و می‌تواند بر اساس شرایط تغییر کند. برای مثال، در شرایط محدودیت مالی، معیار قیمت وزن بیشتری می‌گیرد، در حالی که در شرایطی که به دنبال یک گوشی حرفه‌ای هستیم، کیفیت دوربین ممکن است اولویت اصلی باشد.
چهارمین جنبه، پیش‌بینی و شبیه‌سازی ذهنی است. مغز به طور مداوم در حال پیش‌بینی نتایج و پیامدهای احتمالی هر گزینه است. این شبیه‌سازی‌‌ها کمک می‌کنند تا پیش از اتخاذ تصمیم نهایی، پیامدهای احتمالی آن را بسنجیم. در مثال خرید گوشی، ممکن است ذهن ما سناریوهای مختلف استفاده از گوشی را شبیه‌سازی کند: استفاده در نور کم، عکاسی در سفر، یا کار با برنامه‌های سنگین.
تمام این عملکردها در یک شبکه پیچیده در تعامل هستند. این تعامل امکان می‌دهد تا در موقعیت‌های مختلف، ارزیابی‌های منعطف و متناسب با شرایط انجام دهیم. در یک موقعیت اضطراری، ارزیابی می‌تواند به سرعت و به صورت غریزی انجام شود، در حالی که در شرایط عادی، می‌توانیم زمان بیشتری را صرف تحلیل دقیق‌تر و جامع‌تر کنیم.
فرایند قضاوت
قضاوت (Judgement) را می‌توان نقطه عطف و اوج فرایندهای شناختی دانست؛ مرحله‌ای که ذهن از مجموعه داده‌ها و تحلیل‌های پیشین فراتر رفته و به سمت نتیجه‌گیری (هر چند غیر قطعی) حرکت می‌کند. به عبارت دقیق‌تر، قضاوت فرایندی است که به واسطه آن در مورد یک موضوع، مسأله، شخص یا رویداد به استنتاج می‌رسیم.
تمایز اساسی میان قضاوت و ارزیابی در ماهیت و هدف این دو فرایند است. فرایند ارزیابی بر جمع‌آوری داده‌ها، تحلیل شواهد و سنجش معیارها تمرکز دارد، در حالی که قضاوت فراتر می‌رود و بر انتخاب و استنتاج تأکید دارد. مثلاً هنگامی که در حال بررسی یک خانه هستیم، ذهن مشغول ارزیابی است: متراژ را اندازه‌گیری می‌کند، موقعیت جغرافیایی را بررسی می‌کند، کیفیت مصالح را می‌سنجد و قیمت پیشنهادی را با توان مالی مقایسه می‌کند. اما زمانی که تمام این اطلاعات را پردازش کرد و در مورد مناسب یا نامناسب بودن آن به جمع‌بندی رسید، وارد مرحله قضاوت شده است.
فرایند شناختی قضاوت را می‌توان بر اساس معیارهای متعددی طبقه‌بندی کرد. در میان این طبقه‌بندی‌ها، تمایز میان قضاوت‌های تحلیلی و شهودی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.
قضاوت تحلیلی بر پایه تفکر منطقی و روش‌مند استوار است. در این نوع قضاوت، فرد با جمع آوری و تحلیل داده‌ها و مقابسه گزینه‌های مختلف بر اساس معیارهای مورد نظر، به بررسی جوانب مخالف موضوع می پردازد. هدف این نوع قضاوت، دستیابی به نتیجه‌ای است که از نظر منطقی قابل دفاع باشد و بتوان برای آن استدلال‌های محکم ارائه کرد. در نقطه مقابل قضاوت شهودی بر پایه فرایندهای ذهنی سریع و خودکار است. این نوع قضاوت که گاه از آن با عنوان حس ششم یاد می‌شود، بر مبنای تجربیات درونی، احساسات، و پردازش‌های ناخودآگاه ذهن شکل می‌گیرد. در قضاوت شهودی، به جای تحلیل عمیق و گام‌به‌گام اطلاعات، با تکیه بر الگوهای ذهنی از پیش شکل‌گرفته و هیجانات درونی، نتیجه‌گیری می شود.
علی‌رغم تفاوت‌های اساسی میان قضاوت‌های تحلیلی و شهودی، این دو نوع قضاوت در بسیاری از موارد مکمل یکدیگر هستند. مثلاً یک مدیر با تجربه ممکن است در یک تصمیم‌گیری سازمانی، هم از تحلیل‌های داده‌های موجود استفاده کند و هم از تجربیات و شهود خود بهره ببرد.
(تمرین‌هایی برای تقویت توجه، حافظه، ارزیابی و قضاوت)
در این درس با چهار فرایند شناختی: توجه، حافظه، ارزیابی و قضاوت آشنا شدیم. تمرین‌های این بخش به منظور تقویت همین فرایندهای شناختی طراحی شده‌اند و گام نخست برای درک عمیق‌تر مفاهیم این درس محسوب می‌شوند. البته اهمیت این تمرین‌ها فراتر از مرزهای درس حاضر است، زیرا بسیاری از مباحث و تمرین‌هایی که در ادامه مجموعه روان‌شناسی تصمیم‌گیری ارائه خواهیم کرد، بر پایه همین فرایندهای شناختی استوار هستند. بنابراین، تسلط بر این تمرین‌ها نه تنها درک بهتر مطالب فعلی را تضمین می‌کند، بلکه زمینه‌ای برای یادگیری مؤثر درس‌های آتی و تقویت مهارت تصمیم‌گیری فراهم می‌آورد.
(الف- تمرین‌های تقویت توجه)
همانطور که در متن درس گفتیم، سه جنبه توجه عبارتند از: توجه انتخابی، پایداری توجه و تقسیم صحیح توجه. در ادامه، تمرین‌هایی ارائه خواهیم کرد که تمام این جوانب را در بر می‌گیرند و به تقویت آنها کمک می‌کنند.
(تمرین ۱- شمارش معکوس با چالش)
۱- روی صندلی بنشینید و یک عدد را به عنوان نقطه آغاز انتخاب کنید؛ این عدد می‌تواند مثلاً ۱۰۰ باشد. سپس بر اساس یک الگوی مشخص، شمارش معکوس را آغاز کنید. برای نمونه، اگر الگوی شما کاهش ۷ واحدی باشد، به ترتیب شمارش چنین خواهد بود: ۱۰۰، ۹۳، ۸۶، ۷۹ و به همین ترتیب ادامه دهید.
۲- برای ایجاد چالش بیشتر، یک موسیقی ملایم را به عنوان محرک صوتی در پس‌زمینه پخش کنید. هدف این است که با وجود محرک‌های دیگر بتوانید شمارش را بدون اشتباه ادامه دهید. در صورت اشتباه در شمارش، از آخرین عدد صحیح دوباره شروع کنید و تمرین را به پایان برسانید.
۳- پس از کسب مهارت بیشتر، می‌توانید با افزایش پیچیدگی الگوهای شمارش (برای مثال شمارش ۱۱ تا ۱۱ تا یا استفاده از الگوهای نامرتب‌تر) یا افزودن محرک‌های دیگر (مانند نمایش تصاویر روی صفحه نمایش یا افزودن صدای مکالمه افراد) تمرین را در سطوح پیشرفته‌تر تکرار کنید.
این تمرین به مرور زمان توجه انتخابی را تقویت می‌کند. توجه انتخابی در شرایط پرفشار، محیط‌های کاری شلوغ یا زمان انجام فعالیت‌هایی با تمرکز بالا کمک می‌کند تا اطلاعات مرتبط را از میان انبوه محرک‌ها غربال کرده و عملکرد ذهنی مؤثرتری داشته باشید.
(تمرین ۲- تمرکز بر یک نقطه ثابت)
تمرکز بر یک نقطه ثابت، یکی دیگر از تمرین‌های مشهور برای تقویت پایداری توجه است. برای انجام تمرین:
۱- راحت بنشینید و یک شیء کوچک مانند یک توپ کوچک یا یک علامت مشخص روی دیوار را در فاصله حدودا یک متری جلوی خود قرار دهید.
۲- برای پنج دقیقه با تمرکز به آن شیء نگاه کنید. اگر متوجه شدید که ذهن شما سرگردان شده یا افکاری ناخواسته توجه‌تان را از بین می‌برند، بدون سرزنش کردن خود، نگاه و تمرکزتان را به شیء برگردانید. بازگشتِ به تمرکز، بخش مهمی از تمرین است.
در ابتدا ممکن است به سرعت و در فواصل زمانی کوتاه دچار حواس‌پرتی شوید که کاملاً طبیعی است. با ادامه تمرین، به تدریج متوجه می‌شوید چه الگوهایی باعث حواس‌پرتی شما می‌شوند و می‌توانید سریع‌تر و با آگاهی بیشتری به حالت تمرکز بازگردید.
(تمرین ۳- ردیابی هدفمند)
ردیابی هدفمند، تمرین دیگری است که به تقویت توجه انتخابی و پایداری توجه کمک می‌کند و اکثرمان در دوران مدرسه، نسخه ساده آن را انجام داده‌ایم.
۱- یک متن یک صفحه‌ای مانند یک مقاله روزنامه یا بخشی از یک کتاب را انتخاب کنید. سپس برای خود فوانین مشخصی تعیین کنید؛ برای مثال: تمام حروف «الف» را دایره بکشید، زیر تمام کلماتی که با «م» شروع می‌شوند را خط بکشید، و کنار هر کلمه ۵ حرفی علامت بزنید.
۲- به مدت ۱۵ دقیقه بدون وقفه، با سرعت و دقت یکنواخت قوانین را اجرا کنید. پس از پایان تمرین، تعداد موارد شناسایی‌شده و تعداد اشتباهات خود را بشمارید. نتیجه را ثبت کنید تا در آینده روند پیشرفت و میزان بهبود توانایی خود را بسنجید.
۳- وقتی مهارت بیشتری در این تمرین پیدا کردید، می‌توانید قوانین را پیچیده‌تر کنید. برای مثال، کلماتی را پیدا کنید که هم دارای حرف «الف» هستند و هم با حرف «م» تمام می‌شوند، یا قوانین ترکیبی دیگری را انتخاب کنید که نیازمند تمرکز بیشتری باشند.
(تمرین ۴- جستجوی هدف)
تمرین جستجوی هدف از روش‌های مؤثر برای تقویت توجه انتخابی است. این تمرین کمک می‌کند توانایی شناسایی اطلاعات مهم را از میان حجم بالای محرک‌ها بهبود بخشید، و همچنین قدرت تمرکز طولانی‌مدت خود را برای انجام فعالیت‌های پیچیده‌تر افزایش دهید. در این نوع تمرین‌ها، شما با تصاویری مواجه می‌شوید که باید در میان آنها اشیای خاص را پیدا کنید یا تفاوت‌های بین دو تصویر را شناسایی کنید. این فرایند نه تنها تمرکز شما بر یک هدف مشخص را تقویت می‌کند، بلکه توانایی جداسازی عناصر ضروری از غیرضروری را نیز ارتقا می‌دهد.
برای انجام این تمرین، طیف گسترده‌ای از گزینه‌ها وجود دارد. اگر به منابع چاپی دسترسی دارید، کتاب‌ها یا نشریاتی که شامل آزمون‌های تصویری هستند موارد مناسبی خواهند بود. اما با پیشرفت فناوری، اپلیکیشن‌ها و بازی‌های دیجیتال متنوعی نیز برای این تمرین طراحی شده‌اند که ابزارهای انعطاف‌پذیرتر و سرگرم‌کننده‌تری در اختیار شما قرار می‌دهند. برای مثال، بازی‌هایی مانند Spot The Hidden Differences یا Find the Differences: Spot Fun نمونه‌هایی از این نرم‌افزارها هستند.
(تمرین ۵- استروپ معکوس)
این تمرین بر توانایی مغز برای کنترل بازداری پاسخ‌های خودکار و انتخاب هدفمند اطلاعات تمرکز دارد. اصول این تمرین برگرفته از آزمون استروپ کلاسیک است که به‌طور گسترده در روان‌شناسی شناختی کاربرد دارد.
۱- روی یک کاغذ مجموعه‌ای از کلمات که نشان‌دهنده نام رنگ‌ها هستند (مانند قرمز، آبی، سبز و زرد) را بنویسید. توجه داشته باشید رنگ جوهر نوشته با معنای کلمه متفاوت باشد. به عنوان مثال کلمه قرمز را با جوهر آبی، کلمه آبی را با جوهر سبز، کلمه سبز را با جوهر قرمز بنویسید و به همین ترتیب، رنگ‌های دیگر را اضافه کنید.
۲- پس از آماده‌سازی، تایمر را روی یک دقیقه تنظیم کنید. هدف تمرین این است که با صدای بلند، فقط رنگ جوهر کلمات را بگویید، نه خود کلمات. برای مثال اگر «قرمز» را با جوهر آبی نوشته‌اید، شما باید بگویید: «آبی». این کار را تا پایان فهرست و در مدت زمان تعیین‌شده ادامه دهید.
۳- تعداد پاسخ‌های صحیح و اشتباه خود را بشمارید و ثبت کنید. در جلسات تمرین بعدی، هدف شما افزایش سرعت و دقت در انجام این تمرین خواهد بود. با تکرار منظم این فعالیت، می‌توانید روند پیشرفت خود را مشاهده کنید.
(تمرین ۶- چند وظیفگی کنترل شده)
تمرین چند وظیفگی کنترل شده یکی از شیوه‌های مؤثر برای تقویت تمرکز، افزایش ظرفیت پردازش اطلاعات همزمان و بهبود توانایی مدیریت فعالیت‌های مختلف است.
۱- ترکیبی از فعالیت‌های زیر را انتخاب کنید و در زمان محدود، مثلاً پنج دقیقه، هر دو فعالیت را به صورت همزمان انجام دهید:
ترکیب شنیداری-حرکتی: به یک پادکست آموزشی کوتاه (مثلاً ۱۰ دقیقه‌ای) گوش دهید، در حالی که همزمان با ریتمی ثابت در خانه یا فضای باز قدم می‌زنید. مهم است که بتوانید هم محتوای پادکست را بفهمید و هم ریتم قدم زدن را حفظ نمایید.
ترکیب دیداری-کلامی: یک ویدیوی بی‌صدا را تماشا کنید و همزمان آن چه را مشاهده می‌کنید، با صدای بلند توصیف کنید. تلاش کنید توضیحات شما دقیق و مرتبط باشد، در حالی که به‌طور کامل به جزئیات بصری توجه می‌کنید.
ترکیب حرکتی-شناختی: از عدد ۱۰۰ شمارش معکوس را آغاز کنید، با کاهش سه واحدی در هر مرحله (مثلاً ۹۷، ۹۴، ۹۱ و …)، در حالی که همزمان حرکات کششی ساده مانند حرکات دست یا پا را انجام می‌دهید. هدف این است که شمارش را بدون اشتباه انجام دهید و از حرکات صحیح در طول تمرین اطمینان حاصل کنید.
۲- پس از اتمام، زمانی را به ارزیابی عملکرد خود اختصاص دهید. بررسی کنید که آیا توانسته‌اید هر دو فعالیت را با دقت و کیفیت مناسب انجام دهید. همچنین مشخص کنید کدام یک از جنبه‌های تمرین برای شما دشوارتر بوده است.
تمرین مداوم به تدریج شما را قادر می‌سازد که سطح دشواری را افزایش دهید. برای مثال، می‌توانید فعالیت‌های پیچیده‌تری را جایگزین کنید یا وظیفه‌ای سوم را به ترکیب‌های موجود اضافه نمایید.
(تمرین ۷- نویسندگی دو گانه)
تمرین نویسندگی دوگانه به تقویت ارتباط دو نیمکره مغز، بهبود هماهنگی حرکتی دست‌ها و افزایش تمرکز کمک می‌کند.
یک برگه کاغذ و دو خودکار با رنگ‌های متفاوت آماده کنید. کاغذ را به دو ستون تقسیم کنید. سپس خودکار اول را در دست غالب خود (معمولاً دست راست) بگیرید و در ستون اول شروع به نوشتن حروف الفبا کنید. به ترتیب “الف، ب، پ، ت” و به همین صورت ادامه دهید. ۲- همزمان خودکار دوم را در دست غیرغالب (معمولاً دست چپ) بگیرید و در ستون دوم اعداد را به ترتیب بنویسید: “۱، ۲، ۳، ۴” و به همین ترتیب. تلاش کنید هر دو دست را با سرعتی یکسان حرکت دهید و تا حد امکان خوانا بنویسید. هدف این است فعالیت‌های دو دست هماهنگ باشند و از توقف یا حرکات نامنظم یکی از دست‌ها جلوگیری کنید.
در آغاز، ممکن است این تمرین بسیار دشوار به نظر برسد. احتمالاً یکی از دست‌ها متوقف شود، عملکرد ناموزونی داشته باشد یا کیفیت نوشتار شما افت کند. این اتفاق طبیعی است و جای نگرانی ندارد. با تمرین مداوم، که می‌تواند روزانه حدود ۵ دقیقه باشد، به مرور زمان بهبود قابل توجهی در هماهنگی و سرعت عملکرد مشاهده خواهید کرد.
(ب- تمرین‌های تقویت حافظه)
در این بخش تمرین‌هایی را ارائه می‌کنیم که به تقویت حافظه کوتاه‌مدت و بلندمدت کمک می‌کنند؛ این تمرین‌ها باید به طور منظم انجام شوند تا حداکثر اثربخشی حاصل شود.
(تمرین ۱- فراخنای ارقام)
فراخنای ارقام از کاربردی‌ترین و مؤثرترین تمرین‌ها برای تقویت حافظه کوتاه‌مدت است و با تحریک بخش‌های فعال حافظه کوتاه‌مدت، ظرفیت ذخیره‌سازی اطلاعات را افزایش می‌دهد و توانایی تمرکز و بازیابی اطلاعات را تقویت می‌کند.
برای اجرای این تمرین، شما نیاز به مجموعه‌ای از اعداد تصادفی دارید. اگر یک دوست در دسترس شما است، از او بخواهید که اعداد را با صدای بلند و با سرعت یک عدد در هر ثانیه برای شما بخواند. اگر تنها هستید، استفاده از اپلیکیشن‌های تولید اعداد تصادفی یا نوشتن اعداد به صورت دستی روی کاغذ گزینه‌های مناسبی هستند. اعداد را به گونه‌ای بنویسید که پس از نگاه کردن بتوانید کاغذ را برگردانید و سپس تلاش کنید آنها را به ترتیب بازسازی کنید. برای مثال، اگر مجموعه‌ای از اعداد به صورت ۸، ۲، ۷، ۸ باشد، شما باید پس از شنیدن یا مشاهده این ارقام، تمام آنها را دقیقاً به همین ترتیب تکرار کنید. ترتیب اعداد اهمیت دارد و هدف، حفظ توالی آن‌هاست.
این تمرین را ابتدا با سه یا چهار رقم آغاز کنید. پس از چند روز تمرین و بهبود توانایی در حفظ توالی، می‌توانید تعداد ارقام را افزایش دهید.
(تمرین ۲- یادآوری تصاویر)
این تمرین به توانایی مغز در پردازش، ذخیره‌سازی و بازیابی اطلاعات دیداری کمک می‌کند.
۱- ۱۰ تصویر متنوع انتخاب کنید. این تصاویر می‌توانند راجع به حیوانات، مناظر، یا هر چیزی باشند که تنوع کافی ایجاد کنند. می‌توانید از منابع مختلفی مانند مجلات، کتاب‌ها، یا تصاویر دیجیتال استفاده کنید. هدف این است که تصاویر اندکی چالش‌برانگیز و دارای ترکیب‌های متنوع باشند،
۲- برای سی ثانیه به مجموعه تصاویر خیره شوید و سعی کنید تمام جزئیات آنها را در ذهن خود ثبت کنید. برای مثال، اگر تصویری از یک میز در اتاقی وجود دارد، به رنگ میز، اشیائی که روی آن قرار گرفته‌اند، طرح دیوارهای پس‌زمینه و هر جزئیاتی که می‌بینید توجه کنید. این ۳۰ ثانیه را با تمرکز کامل روی مشاهده تصاویر سپری کنید.
۳- پس از پایان زمان، بدون دیدن تصاویر، در یک برگه کاغذ شروع به توصیف هر تصویر کنید. تلاش کنید تا جای ممکن جزئیاتی که به یاد می‌آورید، از جمله ویژگی‌های ظاهری، رنگ‌ها و موارد مشابه را بنویسید. در گام پایانی، تصاویر را دوباره بررسی کنید و عملکرد خود را بسنجید. ببینید چه تعداد از جزئیات را به دقت و درستی به خاطر آورده‌اید.
۴- برای چالش بیشتر، می‌توانید زمان مشاهده را از ۳۰ ثانیه به ۲۰ یا ۱۰ ثانیه کاهش دهید یا تعداد تصاویر را از ۱۰ به ۱۵ یا بیشتر افزایش دهید.
(تمرین ۳- محاسبه ذهنی زنجیره‌ای)
تمرین محاسبه ذهنی زنجیره‌ای از مؤثرترین روش‌ها برای تقویت حافظه کاری است.
برای شروع یک عدد اولیه انتخاب کنید، مثلاً عدد ۵. سپس عملیات ریاضی ساده را به صورت زنجیره‌ای روی آن انجام دهید. برای مثال: ۵ + ۳ = ۸، سپس ۸ × ۲ = ۱۶، بعد ۱۶ – ۷ = ۹، و در ادامه ۹ ÷ ۳ = ۳.
نکته این است که در هر مرحله باید نتیجه محاسبه قبلی را در ذهن نگه دارید و عملیات بعدی را روی آن انجام دهید. سعی کنید حداقل ۵ عملیات متوالی را انجام دهید.
به عنوان یک دستورالعمل پیشنهادی، عددی را در نظر بگیرید. حاصل را در ۶ ضرب کنید. عدد جدید را با ۸ جمع کنید. حاصل را در ۲ ضرب کنید. عدد جدید را در ۴ تقسیم کنید. در نهایت ۲۰ واحد به آن اضافه کنید.
(تمرین ۴- تکرار جملات)
جمله نسبتاً طولانی را از منابع مختلف مانند کتاب‌ها، مقالات علمی، یا اخبار انتخاب کنید. این جمله باید شامل جزئیات کافی باشد تا شما را به چالش بکشد. جمله را یک بار با دقت بخوانید یا از فرد دیگری بخواهید آن را برای شما بخواند. هدف اصلی این است که تمام کلمات جمله و ساختار دستوری آن را در حافظه کوتاه‌مدت خود ذخیره کنید. پس از شنیدن یا خواندن جمله، بدون نگاه کردن به متن یا استفاده از کمک‌های خارجی، تلاش کنید همان جمله را با دقت کامل، کلمه به کلمه، تکرار کنید.
برای مثال می‌توانید با این جمله شروع کنید:
روز گذشته، زمانی که آسمان آبی بود و پرندگان در باغ آواز می‌خواندند، من به همراه دوستم به پارک رفتیم و در کنار دریاچه قدم زدیم.
این تمرین حافظه کلامی را تقویت می‌کند که برای موفقیت در تحصیل، کار و ارتباطات روزمره بسیار مهم است. توانایی تکرار دقیق جملات با عملکرد تحصیلی و شغلی ارتباط مستقیم دارد و کمک می‌کند در جلسات، سخنرانی‌ها و مکالمات روزمره اطلاعات بیشتری را به خاطر بسپارید. برای افزایش سطح دشواری، می‌توانید از جملات طولانی‌تر با ساختار دستوری پیچیده‌تر استفاده کنید یا سعی کنید چند جمله متوالی را به خاطر بسپارید و تکرار کنید.
(تمرین ۵- یادگیری با فاصله‌گذاری)
تمرین یادگیری با فاصله‌گذاری از تکنیک‌های اثربخش برای تقویت حافظه بلندمدت است که بر پایه اصول علمی و تحقیقاتی در حوزه یادگیری و کارکرد مغز طراحی شده است.
۱- یک موضوع جدید مانند لغات جدید یک زبان خارجی، اصطلاحات تخصصی رشته‌ای که در آن فعالیت دارید، یا حتی مفاهیم علمی و تئوری‌های پیچیده را انتخاب کنید. مطالعه اولیه را با تمرکز کامل آغاز کنید و تلاش کنید که جزئیات اصلی را به خوبی درک نمایید.
۲- پس از پایان مطالعه اولیه، باید مطالب یادگرفته‌شده را در فواصل زمانی برنامه‌ریزی‌شده مرور کنید. تغییر زمان مرور، به‌صورت تدریجی، اساس تمرین فاصله‌گذاری است. فواصل زمانی می‌تواند به این صورت تنظیم شود: مرور اول پس از یک ساعت از مطالعه اولیه صورت گیرد. مرور دوم یک روز بعد انجام شود، سپس مرور سوم سه روز بعد، مرور چهارم یک هفته بعد، و در نهایت مرور نهایی دو هفته پس از مطالعه اولیه انجام شود.
۳- روش‌های مختلفی برای مرور مطالب استفاده کنید. این تمرین زمانی به حداکثر اثربخشی منتهی می‌شود که مرورها با استفاده از روش‌های متنوع انجام شوند. برای مثال، در مرور اول می‌توانید اطلاعات را با خلاصه‌نویسی یادآوری کنید، در مرور بعدی مثال‌های کاربردی را شناسایی کنید، یا صدای خود را ضبط کنید و مطالب را توضیح دهید. همچنین آموزش به دیگران از روش‌های موثر مرور کردن است و به تثبیت اطلاعات در ذهن کمک می‌کند.
تأثیر این تمرین به دلیل نحوه عملکرد مغز در پردازش اطلاعات جدید است. هر بار که مطلبی مرور می‌شود، مسیرهای عصبی مرتبط با آن تقویت می‌گردند و مغز اطلاعات را به‌طور مؤثرتری بازیابی می‌کند. همچنین، فاصله‌گذاری مرورها، مغز را به مجبور می‌سازد تا اطلاعات را فعالانه بازیابی کند، و این فعال‌سازی منجر به تثبیت بیشتر مطالب در حافظه بلندمدت می‌شود.
(تمرین ۶- تداعی معانی یا روش لوکی)
تمرین تداعی معانی با روش لوکی از روش‌های قدیمی برای تقویت حافظه است که در آن از تخیل و ارتباط معانی برای سازمان‌دهی و به خاطر سپردن اطلاعات استفاده می‌شود.
۱- یک مسیر آشنا در خانه، محل کار یا جایی که آن را به خوبی می‌شناسید، انتخاب کنید. این مسیر باید واضح و آسان باشد تا بتوانید آن را در ذهن خود با جزئیات کامل تجسم کنید. سپس، نقاط شاخص این مسیر را شناسایی کنید، مثل در ورودی، جاکفشی، راهرو، کابینت آشپزخانه یا تخت خواب.
۲- حالا فرض کنید می‌خواهید چند مورد مهم را به خاطر بسپارید. برای مثال، شاید بخواهید یک فهرست خرید شامل نان، شیر، میوه، شوینده و دستمال کاغذی را به ذهن بسپارید. در این مرحله باید هر کدام از این موارد را به همراه یک تصویر ذهنی خلاقانه و ساده، به نقاط مشخصی از آن مسیر آشنا مرتبط کنید. برای بهتر به خاطر سپردن، بهتر است این تصاویر ذهنی عجیب، خیال‌انگیز و حتی خنده‌دار باشند تا مغز شما راحت‌تر آنها را ثبت کند. برای نمونه تصور کنید که جلوی در ورودی خانه نان بزرگی قرار گرفته است که فضای عبور را مسدود کرده، جاکفشی پر از پاکت‌های شیر شده و دیگر جای کفش‌ها نیست، میوه‌ها در راهرو در حال غلتیدن هستند و زمین را پر کرده‌اند و شوینده‌ها در آشپزخانه روی کابینت‌ها مشغول رقص هستند. حالا تخت خواب شما با دستمال‌های کاغذی پوشانده شده است. هر چه تصاویر را عجیب‌تر طراحی کنید، ذهن شما راحت‌تر آنها را به یاد خواهد آورد.
۳- برای تثبیت این تمرین، چشمانتان را ببندید و مسیر را در ذهن خود طی کنید. در هر نقطه مشخص مکث کنید و تصویر مرتبط با آن مکان را به خاطر بیاورید. این کار باعث می‌شود اطلاعات ذخیره‌شده در ذهن شما سازمان‌دهی شوند و برای بازیابی آماده باشند.
با تکرار تمرین و به خاطر سپردن اطلاعات بیشتر، می‌توانید از مسیرهای بیشتری در ذهن خود استفاده کنید؛ مانند مسیر اتاق‌های دیگر خانه یا حتی یکی از خانه‌های دوستان‌تان که آن را به خوبی می‌شناسید.
(تمرین ۷- ثبت روزانه)
تمرین ثبت روزانه یکی از مؤثرترین روش‌ها برای تقویت حافظه رویدادی و افزایش توانایی در یادآوری جزئیات گذشته است. این تمرین اساساً یادگیری سازمان‌یافته‌ای است که به مغز می‌آموزد اطلاعات مرتبط با رویدادها و تجربیات روزانه را بهتر ثبت و بازیابی کند. حافظه رویدادی، توانایی انسان در به خاطر سپردن تجربیات شخصی و لحظات گذشته است، و ثبت روزانه توسط فعال‌سازی این نوع حافظه، آن را تقویت می‌کند.
برای اجرای تمرین هر شب قبل از خواب زمانی را به مرور وقایع روز اختصاص دهید. فضایی آرام فراهم کنید و یک دفترچه یادداشت یا دفترچه دیجیتال که مخصوص این فعالیت باشد، تهیه کنید. ابتدا تمام اتفاقاتی که در طول روز برایتان رخ داده است را مجسم کنید و سپس آنها را با جزئیات در دفتر خود بنویسید. تمرکز بر جزئیات کلیدی، تأثیر این تمرین را افزایش می‌دهد. به مثال زیر توجه کنید:
برای ثبت وقایع روز، ابتدا مکان‌هایی که به آنها رفته‌اید را به خاطر بیاورید. مثلاً اگر به بازار یا پارک رفته‌اید، به مسیر رسیدن به آنجا، محیط اطراف و حال و هوای آن لحظه توجه کنید. کسانی که ملاقات کرده‌اید نیز اهمیت زیادی دارند؛ گفتگوهایی که انجام شده، موضوع مکالمات و حتی لحن یا احساسات مرتبط را ثبت کنید. جزئیاتی مانند زمان دقیق وقایع، بوهایی که در محیط حس کرده‌اید، صداها و حتی مزه غذاهایی که خورده‌اید را یادداشت کنید. هرچه جزئیات بیشتری از این موارد را ثبت کنید، مغز شما عادت می‌کند اطلاعات بیشتری درباره هر لحظه جمع‌آوری کند.
ممکن است در ابتدای کار به خاطر آوردن همه جزئیات دشوار باشد و توضیحات شما ناقص به نظر برسد. این امر طبیعی است، زیرا حافظه نیاز به زمان و تمرین دارد تا بتواند به سطوح بالاتری از دقت دست یابد. با این حال، تمرین مداوم می‌تواند ارتباطات عصبی جدید ایجاد کند و توان بازیابی حافظه را ارتقا دهد.
(تمرین ۸- سفر ذهنی در زمان)
سفر ذهنی در زمان یک روش قدرتمند برای تقویت حافظه شرح حال است که در آن، شما به طور فعال خاطرات گذشته را بازسازی می‌کنید. برای انجام این تمرین، ابتدا یک رویداد مهم از گذشته را انتخاب کنید که می‌تواند یک جشن تولد، سفر خانوادگی، روز اول دانشگاه یا هر خاطره دیگری باشد که برای شما اهمیت دارد. در محیطی آرام بنشینید، چشمان خود را ببندید و سعی کنید خود را دوباره در آن موقعیت تصور کنید. تلاش کنید تمام جزئیات را به یاد آورید و با تمام حواس خود آن را تجربه کنید.
به آنچه می‌دیدید توجه کنید: رنگ‌ها، اشیاء، چهره‌ها و حرکات. صداهای محیط را به یاد آورید: گفتگوها، موسیقی، صدای باد یا باران. بوها و مزه‌های مرتبط با آن خاطره را در ذهن بازسازی کنید. احساسات فیزیکی مانند گرما، سرما، نرمی یا زبری را به خاطر آورید. و مهم‌تر از همه، احساسات درونی و افکار خود در آن لحظه را بازیابی کنید. مطالعات نشان داده‌اند که این نوع بازسازی فعال خاطرات، مناطق مهمی از مغز مانند هیپوکامپ و قشر پیش‌پیشانی را فعال می‌کند که نقش کلیدی در حافظه و خودآگاهی دارند.
این تمرین را می‌توانید با خاطرات مختلف تکرار کنید. با تمرین منظم، توانایی شما در بازیابی جزئیات گذشته افزایش می‌یابد و همچنین این مهارت به تقویت حافظه‌تان در موقعیت‌های جدید نیز کمک خواهد کرد.
(تمرین‌هایی برای تقویت فرایندهای ارزیابی و قضاوت)
تمرین‌های این بخش به تقویت فرایندهای ارزیایی و قضاوت کمک می‌کنند. البته در درس، این دو فرایند را به طور جداگانه مطالعه کردیم، با این وجود ارتباط و تعامل آنها به اندازه‌ای نزدیک است که می‌توانیم تمرین‌های مشترکی برای آنها ارائه کنیم. این رویکرد با واقعیت تصمیم‌گیری در دنیای واقعی نیز همخوانی بیشتری دارد، جایی که معمولاً نمی‌توانیم ارزیابی را از قضاوت جدا بدانیم.
(تمرین ۱- تحلیل خطاهای ارزیابی و قضاوت گذشته)
۱- تمام تصمیم‌ها و قضاوت‌های مهمی که در سال گذشته داشته‌اید را به یاد آورده و فهرست کنید. این موارد می‌توانند شامل تصمیم‌های شغلی، روابط شخصی، خریدهای بزرگ، یا تغییرات زندگی باشند.
۲- از میان این فهرست، یک مورد را انتخاب کنید که نتیجه آن رضایت‌بخش نبوده یا پیامدهای غیرمنتظره داشته است. این مورد را در بالای صفحه‌ای جدید بنویسید و زیر آن تاریخ و شرایط آن زمان را یادداشت کنید. حالا صفحه را به سه بخش تقسیم کنید.
۳- عنوان بخش اول «اطلاعات نادیده گرفته شده» است و در آن باید داده‌ها، هشدارها، توصیه‌ها یا شواهدی را که زمان تصمیم‌گیری در دسترس بوده اما به آنها توجه نکرده‌اید را را ثبت کنید. مثلاً شاید دوستی به شما هشدار داده بود، یا تجربه قبلی مشابهی داشتید، یا مقاله‌ای خوانده بودید که با تصمیم شما در تضاد بود.
۴- در بخش دوم با عنوان «فرضیات نادرست»، باورها و پیش‌فرض‌هایی را که اساس تصمیم شما بودند اما بعداً نادرست از آب درآمدند، یادداشت کنید. مثلاً شاید فرض کرده بودید که روند بازار ادامه خواهد داشت، یا تصور می‌کردید فردی به شما وفادار خواهد ماند، یا پروژه‌ای را ساده‌تر از واقعیت فرض کرده بودید.
۵- در بخش سوم با عنوان «رویکرد متفاوت»، با توجه به آگاهی فعلی‌تان، دقیقاً بنویسید که اگر الان قرار بود تصمیم بگیرید، چه کارهایی را به شکل متفاوت انجام می‌دادید. به جزئیات توجه کنید؛ مثلاً «یک ماه بیشتر تحقیق می‌کردم»، «با سه متخصص دیگر مشورت می‌کردم»، یا «قرارداد را با دقت بیشتری می‌خواندم».
۶- پس از تکمیل مراحل، پنج تصمیم و قضاوت دیگر از فهرست اولیه خود را انتخاب کنید و برای هر کدام همین فرایند را تکرار نمایید. سپس صفحه‌ای جدید باز کرده و عنوان آن را «الگوهای تکرارشونده» درج کنید. تمام پاسخ‌ها را مرور، و الگوهای مشترک را شناسایی کنید. آیا معمولاً هشدارهای دیگران را نادیده می‌گیرید؟ آیا همیشه خوش‌بینانه فرض می‌کنید همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود؟ آیا معمولاً زمان کافی برای تحقیق نمی‌گذارید؟ این الگوها را یادداشت کنید.
۷- سه اقدام مشخص برای بهبود قضاوت‌های خود طراحی کنید.
این تمرین را هر شش ماه تکرار کنید تا پیشرفت خود را بسنجید.
(تمرین ۲- قضاوت مقایسه‌ای)
این تمرین کمک می‌کند تا با مقایسۀ دقیق موقعیت‌های مشابه اما با نتایج متفاوت، عوامل کلیدی موفقیت و شکست در تصمیم‌ها را شناسایی کنید. چنین تحلیلی باعث می‌شود الگوهای پنهان در روش ارزیابی و قضاوت شما آشکار شود و بتوانید از آنها برای بهبود انتخاب‌های آینده استفاده کنید.
۱- کاغذی را به دو بخش تقسیم کنید. در بالای یک صفحه عبارت «موقعیت موفق» و در صفحۀ مقابل «موقعیت ناموفق» را بنویسید. سپس به تجربیات دو سال اخیر خود فکر کنید و دو موقعیت مشابه را که ماهیت یکسانی داشته‌اند اما به نتایج متفاوتی منتهی شده‌اند، انتخاب کنید. این موقعیت می‌تواند دو مذاکره کاری مشابه باشد که یکی به نتیجه دلخواه رسیده و دیگری ناموفق بوده، یا دو رابطه دوستی که یکی پایدار و دیگری ناپایدار بوده است.
۲- در هر صفحه، موقعیت مورد نظر را با جزئیات کامل توصیف کنید. به سؤالاتی مانند این پاسخ دهید: چه زمانی این اتفاق افتاد؟ چه افرادی در آن دخیل بودند؟ شرایط محیطی چگونه بود؟ در چه وضعیت روحی و ذهنی قرار داشتید؟
۳- زیر هر توصیف، پنج عامل که باعث موفقیت یا شکست آن تجربه شده است را یادداشت کنید. در این تحلیل، عواملی مانند زمان‌بندی، اطلاعات در دسترس، حالت روحی خودتان، میزان آمادگی، مشورت با دیگران، و فشارهای بیرونی را در نظر بگیرید.
۴- یک خط عمودی در وسط صفحه‌ای جدید بکشید. در یک طرف عوامل موفقیت و در طرف دیگر عوامل شکست را فهرست کنید. به دقت آنها را مقایسه کنید و الگوهای مشترک یا تفاوت‌های حیاتی را شناسایی نمایید. هر الگویی که پیدا می‌کنید را با یک دایره مشخص کنید. مثلاً ممکن است متوجه شوید در موقعیت موفق، زمان بیشتری برای جمع‌آوری اطلاعات صرف کرده‌اید، در وضعیت ذهنی آرام‌تری تصمیم گرفته‌اید یا با افراد متخصص‌تری مشورت کرده‌اید.
۵- در پایان، سه درس اصلی که از این مقایسه گرفته‌اید را بنویسید و یک قاعده کاربردی برای هر درس تعیین کنید. مثلاً اگر درس شما این است که «مشورت با افراد متخصص تفاوت ایجاد می‌کند»، قاعده می‌تواند این باشد: «قبل از هر تصمیم مهم، حداقل با دو متخصص در آن زمینه مشورت می‌کنم».
(تمرین ۳- ماتریس معیارهای وزن‌دار)
برای انجام این تمرین، ابتدا یکی از تصمیم‌های مهم و واقعی زندگی‌تان را که در حال حاضر با آن مواجه هستید یا به زودی باید درباره آن تصمیم‌گیری کنید، انتخاب کنید. این تصمیم می‌تواند مواردی مانند انتخاب شغل جدید، خرید خانه، یا مهاجرت به کشور دیگری باشد.
۱- جدولی با پنج سطر و ستون رسم کنید.
۲- در ستون اول جدول، بالای اولین خانه، عبارت «معیارها (وزن)» را بنویسید. در چهار خانه زیر آن، معیارهایی را که برای تصمیم‌گیری شما اهمیت دارند، یادداشت کنید. این معیارها باید متناسب با نوع تصمیم شما باشند. برای مثال، اگر می‌خواهید میان چند شغل یکی را انتخاب کنید، معیارها ممکن است شامل حقوق و مزایا، امکان پیشرفت شغلی، نزدیکی محل کار به منزل، و کیفیت محیط کاری باشد.
۳- کنار هر معیار، در داخل پرانتز، عددی بین ۱ تا ۱۰ قرار دهید که نشان‌دهنده اهمیت آن معیار از دید شماست. عدد ۱۰ به معنای بیشترین اهمیت و ۱ به معنای کمترین اهمیت است. مثلاً اگر حقوق و مزایا برای شما مهم است، عدد (۱۰) را جلوی آن قرار دهید، اما اگر فاصله تا محل کار اهمیت چندانی ندارد، عدد (۴) را بنویسید.
۴- پس از این مرحله، به گزینه‌های موجود در تصمیم‌گیری خود فکر کنید و آنها را در ستون‌های دیگر جدول وارد کنید. به عنوان مثال، اگر میان چهار شغل تردید دارید، نام این چهار شغل را در بالای این ستون‌ها بنویسید.
۵- در ادامه باید برای هر گزینه، در خصوص معیارهایی که انتخاب کرده‌اید، امتیازگذاری کنید. تایمر را روی ۴ ثانیه تنظیم کنید. هر بار که زمان تمام شد، امتیاز مربوط به یک خانه را پر کنید و سپس به خانه بعدی بروید.
۶- امتیاز نهایی گزینه‌ها را محاسبه کنید. رای محاسبه امتیاز نهایی هر گزینه، کافی است که امتیاز هر معیار را در وزن (اهمیت) آن ضرب کرده و نتیجه حاصل را با سایر امتیازها جمع کنید. در نهایت، گزینه‌ای که بالاترین مجموع امتیاز را به خود اختصاص می‌دهد، مناسب‌ترین انتخاب به شمار می‌آید. مثلاً در تصویر زیر، امتیاز گزینه ۱ برابر ۱۹۲ است.
۷- پس از این مرحله، جدول را یک بار دیگر پر کنید، اما این بار بدون محدودیت زمانی. در این حالت، وقت بیشتری برای ارزیابی معیارها و گزینه‌ها خواهید داشت و می‌توانید امتیازهای خود را با دقت بیشتری اختصاص دهید.
۸- هر دو جدول (جدول پرشده با محدودیت زمانی و بدون محدودیت زمانی) را با یکدیگر مقایسه کنید. بررسی کنید که آیا گزینه برتر در هر دو جدول یکسان است؟ چه معیارهایی در این دو ارزیابی امتیازهای متفاوتی دریافت کرده‌اند؟ آیا در هنگام تصمیم‌گیری سریع، نتیجه‌ای متفاوت از زمانی که بیشتر تأمل کردید، حاصل شد؟
تکرار این تمرین در موقعیت‌های مختلف به شما کمک می‌کند تا در تصمیم‌گیری‌های واقعی و مهم زندگی، روش منطقی‌تر و اصولی‌تری در پیش بگیرید. علاوه بر این، می‌توانید از این طریق شناخت بهتری از الگوهای ذهنی خود پیدا کنید و مهارت ارزیابی اصولی را در خود تقویت کنید.
(تمرین ۴- استدلال معکوس)
تمرین استدلال معکوس روشی مؤثر برای افزایش توانایی درک دیدگاه‌های متضاد و به‌چالش‌کشیدن سوگیری‌های ذهنی است. این تمرین باعث می‌شود تا به‌جای تأیید مداوم باورهای شخصی، از چارچوب فکری مخالفان خود نیز آگاه شده و قضاوت‌های متعادل‌تر و واقع‌بینانه‌تری داشته باشید.
۱- موضوعی را انتخاب کنید که درباره آن نظر قاطعی دارید و به‌طور واضح با آن مخالف هستید. این موضوع می‌تواند در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی یا حتی اخلاقی و فلسفی باشد. به‌عنوان مثال، ممکن است با ایده افزایش مالیات، محدودیت‌های دولتی در فضای مجازی، یا مصرف گوشت حیوانات کاملاً مخالف باشید. نکته کلیدی این است که موضوع انتخابی باید به اندازه کافی چالش‌برانگیز باشد تا بتوانید دیدگاه مخالف را دقیق و جامع بررسی کنید.
۲- دفترچه بردارید و شروع به نوشتن قوی‌ترین استدلال‌هایی کنید که دیدگاه مخالف شما را حمایت می‌کنند. توجه داشته باشید که هدف شما تنها یافتن نقاط ضعف در دیدگاه مخالف نیست؛ بلکه باید استدلال‌هایی را پیدا کنید که از نظر کسی که به آن دیدگاه باور دارد، منطقی، قانع‌کننده و مستحکم به نظر برسند. این کار نیازمند تلاش برای همدلی فکری و خطور به فضای ذهنی طرف مقابل است.
۳- استدلال‌ها را در سه سطح عمق تقسیم کنید و به شکل زیر پیش بروید.
استدلال‌های سطحی و آشکار: در این مرحله، دلایلی را گردآوری کنید که به‌طور معمول در بحث‌های عمومی و روزمره شنیده می‌شوند. این استدلال‌ها معمولاً ساده و قابل‌فهم هستند و نیازی به تحقیقات عمیق ندارند. به‌عنوان مثال، اگر با افزایش مالیات مخالف هستید، می‌توانید استدلال طرف مقابل را این‌گونه بیان کنید: «افزایش مالیات می‌تواند به توزیع عادلانه‌تر منابع کمک کند و اقشار کم‌درآمد را از بحران اقتصادی نجات دهد».
استدلال‌های عمیق‌تر با پشتوانه نظری: در این سطح، به سراغ دلایلی بروید که به دانش عمیق‌تر یا تحلیل‌های علمی و نظری نیاز دارند. ممکن است مجبور به مطالعه و جستجوی بیشتر شوید تا این دلایل را به‌طور دقیق درک و بازنویسی کنید. به‌عنوان مثال، در همین مورد افزایش مالیات، می‌توانید به نظریه‌های معروف اقتصادی مانند نظریه‌های کی نز (Keynesian Economics) اشاره کنید که افزایش مالیات را ابزاری برای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌ها، خدمات عمومی و تحریک رشد اقتصادی می‌دانند.
استدلال‌های پیچیده و چندبعدی: در این بخش، باید به اصول و مفروضات بنیادی در باورهای خودتان فکر کنید و ببینید که چگونه دیدگاه مخالف می‌تواند این اصول را زیر سؤال ببرد یا نقد کند. این مرحله نیازمند تفکر عمیق و بازاندیشی در مفاهیمی است که تاکنون بی‌چون‌وچرا پذیرفته‌اید. برای مثال، ممکن است به این نتیجه برسید که در دیدگاه مخالف، ایده افزایش مالیات نه‌تنها بر پایه عدالت اجتماعی، بلکه در چارچوب مفاهیمی مانند مسئولیت دولت در تضمین نیازهای اجتماعی و کاهش نابرابری ساختاری توجیه می‌شود.
۴- به نتایج خود نگاهی دوباره بیندازید و از خودتان بپرسید: آیا در دیدگاه مخالف نکاتی وجود داشت که قبلاً به آنها توجه نکرده بودم؟ آیا استدلال‌های مخالف در برخی حوزه‌ها قوی‌تر از چیزی است که تصور می‌کردم؟
این تمرین به شما کمک می‌کند تا بتوانید نه‌تنها دیدگاه‌های مخالف را بهتر درک کنید، بلکه ساختار فکری خود را نیز بهبود بخشید. در بلندمدت، چنین تمرینی می‌تواند توانایی شما را در برقراری گفتگوهای منطقی و بدون تعصب ارتقا دهد، تصمیم‌گیری‌های منطقی‌تری به شما بدهد و حتی در موقعیت‌های بحث و مذاکره، استدلال‌های قوی‌تر و موثرتر ارائه دهید. از همه مهم‌تر، این تمرین به شما اجازه می‌دهد که به عنوان یک فرد آزاداندیش، انعطاف‌پذیری ذهنی بیشتری داشته باشید و آماده تغییر یا بهتر کردن دیدگاه‌های خود بر اساس دلایل و اطلاعات جدید باشید.
(تمرین ۵- شبیه‌سازی شناختی با نقش‌های چندگانه)
تمرین شبیه‌سازی شناختی با نقش‌های چندگانه ابزارd مؤثر برای تحلیل مسائل پیچیده و تصمیم‌گیری‌های دقیق است. این تمرین با رویکردی خلاقانه و تعاملی، به شما امکان می‌دهد تا مسئله‌ای خاص را از زوایای مختلف بررسی کنید و از گرفتار شدن در سوگیری‌ها یا تفکر یک‌جانبه جلوگیری کنید. در ادامه، فرایند اجرای این تمرین به صورت دقیق توضیح داده می‌شود.
۱- ابتدا یک مساله یا تصمیم مهم را انتخاب کنید که در شرایط فعلی زندگی‌تان برای شما چالش‌برانگیز است. این مسئله می‌تواند مربوط به حوزه حرفه‌ای، مالی، روابط شخصی یا حتی انتخاب‌های مرتبط با سبک زندگی باشد. مهم است که مساله انتخاب‌شده به اندازه کافی مهم و پیچیده باشد تا بررسی آن از زوایای مختلف ارزشمند باشد. به عنوان مثال، تصمیم به تغییر شغل، انتخاب یک محل سرمایه‌گذاری، یا ارزیابی ادامه یا پایان یک رابطه نزدیک از جمله مسائلی است که می‌تواند برای این تمرین مناسب باشد.
۲- پس از انتخاب مسئله، شش کارت یا تکه کاغذ تهیه کنید و روی هر کدام یکی از نقش‌های زیر را بنویسید:
خوش‌بین: در این نقش، شما باید به تمام فرصت‌ها و جنبه‌های مثبت مسئله فکر کنید. تصور کنید که همه چیز به بهترین شکل ممکن پیش می‌رود. چه اتفاقاتی می‌تواند به نفع شما رخ دهد؟ چه نتایج مثبت و دستاوردهایی قابل انتظار است؟
بدبین: در این نقش، دقیقاً برعکس عمل کنید. به همه خطرات، چالش‌ها و پیامدهای منفی احتمالی فکر کنید. اگر اوضاع به بدترین شکل ممکن پیش برود، چه اتفاقاتی ممکن است رخ دهد؟ چه چیزهایی می‌تواند این تصمیم را برای شما خطرناک یا پیچیده کند؟
تحلیلگر داده: اکنون به زوایای منطقی و مستدل مسئله بپردازید. در این نقش، باید تمام اطلاعات، داده‌ها و شواهدی که به این تصمیم مرتبط هستند را بررسی کنید. آیا آمار یا اطلاعات قابل اعتمادی دارید که بتواند به شما کمک کند؟ استدلال‌های منطقی چه چیزی را نشان می‌دهند؟
شهودگرا: در این نقش، تنها به حس درونی و شهود خود توجه کنید. بدون تکیه بر آمار یا منطق، صرفاً ببینید احساس درونی شما درباره این مسئله چیست. آیا چیزی به شما می‌گوید که این تصمیم درست است یا اشتباه؟ در این نوع تحلیل، حالت‌های ذهنی و ناخودآگاه شما نقش کلیدی دارند.
محافظه‌کار: در این نقش، دیدگاهی محتاطانه اتخاذ کنید. به این فکر کنید که چگونه می‌توان این تصمیم را به شکلی ایمن‌تر یا بدون پذیرش ریسک‌های بزرگ‌تری پیش برد. چه راه‌هایی وجود دارد که از پیامدهای منفی احتمالی جلوگیری کنند؟
ریسک‌پذیر: در این نقش، به بلندپروازی و شهامت بیشتر فکر کنید. تصور کنید که ریسک بیشتری را بپذیرید، اما در عوض فرصت‌های جدیدی خلق شود. چه سود و منفعتی از این ریسک می‌تواند به دست بیاید؟ آیا ارزش پذیرش خطر را دارد؟
۳- پس از نوشتن نقش‌ها روی کارت‌ها، تایمر خود را برای ۵ دقیقه تنظیم کنید و یکی از کارت‌ها را به‌صورت تصادفی بردارید. در هر بار، تنها از دیدگاه نوشته‌شده روی کارت به مسئله نگاه کنید و افکار، استدلال‌ها و تحلیل‌های مرتبط با آن نقش را یادداشت کنید. برای مثال، اگر در نقش خوش‌بین هستید، به جنبه‌های مثبت و فرصت‌ها تمرکز کنید و آنها را مکتوب سازید. سپس به سراغ نقش‌های دیگر بروید و این روند را تا کامل شدن همه شش نقش ادامه دهید.
۴- در پایان به سوالات زیر پاسخ دهید:
آیا انجام این تمرین توانسته است برای شما نگرش جدیدی نسبت به مسأله مورد نظرتان ایجاد کند؟
کدام یک از شش نقش بیشترین تأثیر را بر درک شما از مسأله داشته است؟
آیا نقشی وجود داشته که پیش از انجام تمرین اصلاً به آن فکر نمی‌کردید؟
آیا برخی از نقش‌ها راه‌حل‌هایی را پیشنهاد می‌دادند که کاملاً مخالف سایر نقش‌ها باشند؟
این تناقضات چگونه می‌توانند به درک بهتر پیچیدگی مسأله شما کمک کنند؟
کدام یک از نقش‌ها بیشتر با شخصیت و روش تفکر معمول شما همخوانی داشت؟
کدام یک عملی‌تر و قابل اجرا هستند؟
آیا ترکیب عناصری از نقش‌های مختلف می‌تواند راه‌حل جامع‌تری را شکل دهد؟
چگونه می‌توانید از این تجربه برای تقویت مهارت‌های حل مسأله و تصمیم‌گیری خود بهره بگیرید؟
شما درس 3 از مجموعه روان‌شناسی تصمیم‌گیری را مطالعه کرده‌اید. درس‌های این مجموعه به ترتیب عبارتند از:
دیدگاه خود را ثبت کنید
تمایل دارید در گفتگوها شرکت کنید؟در گفتگو ها شرکت کنید.